“Çocuğum çok fazla televizyon ve görüntü içerikleri izliyor” diyorsanız, nasıl etkilendiğini özel olarak kıymetlendirmek gerek. Pekala, medyayı ölçülü kullansa bile içerikler hakkında ne yapılmalı? Onu nasıl bilinçlendirebilirsiniz? Yanıt, medya okuryazarı olmakta bilinmeyen. Pekala nasıl?
Yetişkinlerin izlediği yahut dinlediği haberler gerçekleri yansıtsa da bunların çocukları farklı tarafta etkileyeceğini uzmanlar lisana getiriyor. Ayrıyeten çocuklar, arkadaşlarından duyduğu haberlere epeyce ehemmiyet veriyor. Çocukların etrafındaki yetişkinler dikkatli davransa da çocuklar bir formda, istenmeden de olsa çeşitli içeriklere maruz kalabiliyor. Pekala, kendi başlarına ekran karşısına geçtiklerinde yanlışsız haberleri ayırt etmeyi onlara nasıl öğretebiliriz?
Sonsuz içerik cihanı içinde komplo teorileri, uydurma haberler ve yanlış bilgilerin dolaştığı günümüzde, çocuklara seçici davranabilmeleri için donanım kazandırmak gerekiyor. Dünyada her yeni gelişme ile birlikte dert iklimi oluşuyor. Pandemi bunun en büyük örneği. Çocukları ömrün gerçeklerinden uzak tutmak mümkün olmasa da onlara duydukları haberleri eleştirel bir süzgeçten geçirmeyi öğretmek gerekiyor. Bilhassa de akran etkileşiminin arttığı ilköğretim ve ergenlik çağında yetişkinler yerine arkadaşlardan duyulan haberler ön plana çıkıyor. Bu noktada “Medya Okuryazarlığı” değerli hale geliyor.
Medya okuryazarlığı, “yazılı ve yazılı olmayan çeşitli formatlardaki iletilere ulaşma, bunları çözümleme, kıymetlendirme ve iletme yeteneği kazanabilmek” halinde tanımlanıyor. Geliştirilmesi gereken yeni bir hayat marifeti olarak öne çıkıyor. 2010 yılında oluşturulan “Yaşam Uzunluğu Medya Okuryazarlığı hakkında Brüksel Deklarasyonu”na nazaran Medya Okuryazarlığı eğitimi, bireylere denetim gücü kazandırmayı amaçlıyor. Çocuğun gelişiminde bilişsel, duygusal, estetik ve bedeller alanını etkiliyor.
• Bilişsel alanda yüzeysel mana ile örtük niyeti sorgulamak
• Duygusal alanda hayal ile gerçeği ayırt ederek mantık ile hareket etme
• Estetik alanda medya mesajlarının güçlü ve zayıf istikametlerini görebilme
• Pahalar alanında ise mesajın temelinde yatan bedelleri okuyabilme marifeti yer alıyor.
Anne ve babalar rol model!
Çocukların örtük kıymetleri görebilmek için eleştirel ve bütüncül bir bakış açısına muhtaçlığı bulunuyor. İngiltere’de eğitim fakültesi profesörü Vivian Maria Vasquez’e nazaran, çocukların medya metinlerinin ve fotoğrafların nasıl bildiri ilettiğini öğrenmesi kıymetli. Böylelikle neye inanacakları ve neye inanmayacakları konusunda şuurlu kararlar vermeleri mümkün hale geliyor. Pekala, ebeveynler bilgili ve sorumlu dijital vatandaşları nasıl yetiştirebilir? Çocuk odaklı yayın hizmeti Pinna’nın CEO’su Maggie McGuire ve başka uzmanlar tavsiyelerini aşağıda paylaşıyor.
En temelden başlayın
Çocuğunuza YouTube’da yahut televizyonda yer alan imajlar üzerinden, gerçeklik ile fantezi ortasındaki farkı öğretebilirsiniz. Ayrıyeten, reklamlardaki insanların rol oynayan aktörler olduğunu açıklayabilir, maksatlarının eser tanıtmak olduğunu söyleyebilirsiniz. Bu reklamlara bakarak karar verdiğinizi, bazen eseri satın almayı, bazen de almamayı tercih ettiğinizi belirtebilirsiniz. Böylelikle reklamda verilen bildirisi bir mecburilik üzere içselleştirmelerinin de önüne geçmiş olursunuz.
Çocuğunuzla yapacağınız sohbetler, medyadaki tüm ögelerin her vakit gerçekliğin doğru bir yansıması olmadığını fark etmelerinin birinci adımı olur. Böylelikle insanların reklamlar, haberler, sinemalar ve daha fazlası aracılığıyla belirli bakış açılarını aktarmaya çalıştığını öğrenmeleri kolaylaşır. Reklamların nasıl yapıldığını da çocuğunuza anlatabilirsiniz. Bu şekil bilgiler edinmek, çocukların toplumsal medyanın gerçekliğin bir tasviri olmadığını anlamalarına da yardımcı olabilir.
Şunu vurgulamak gerekiyor ki hisler, tıklama konusunda hayli kıymetli role sahip. Çocukların tıklamadan evvel durması, nefes alması ve o başlığın neden o anda güçlü, heyecanlı bir reaksiyon hissetmesine neden olduğunu düşünmesi çok şey değiştiriyor. Karşılarına çıkan başlığın endişe, öfke ve umut üzere hisleriyle oynayıp oynamadığını düşünmeyi öğrenmeleri gerekiyor. Müellif Robin Terry Brown, diyor. Araştırmalara nazaran, insanların kendilerini keyifli, kızgın yahut heyecanlı hissetmelerine neden olursa bir başlığı tıklama yahut bir gönderiyi paylaşma olasılıkları yükseliyor. Gençler ise tıklama tuzağına en yakın olan kesim olarak dikkat çekiyor.
Yazar Brown şöyle ipucu veriyor: “Yanlış bilginin belirtilerini arayın. Şok edici bir başlık yahut fotoğraf görüyor musunuz? Konuşan kişi, onu destekleyecek rastgele bir gerçek olmadan yabanî sözler kullanıyor mu? Bunlar yanlış bilgilendirmenin açık işaretleridir. Başlıklar aldatıcı olabileceğinden, çocuklar paylaşmadan evvel makalenin yahut gönderinin tamamını okumayı hatırlamalıdır.”
Güvenilir haberler hakkında sohbet edin
Çocuğunuz büyüdükçe, onunla gördüğü haberler ve görüntüler hakkında konuşmalar yapabilirsiniz. 11 yaşından büyük çocuğunuzla birlikte haberin bilgi kaynaklarını birlikte araştırabilir, bahse farklı istikametten bakan insanlardan alıntılar yapabilirsiniz. Raporları sağlayan kuruluşların tek taraflı olup olmadığını da birlikte inceleyebilirsiniz. Böylelikle, kaliteli bilgi kaynaklarına erişmek konusunda ona altyapı sağlamış olursunuz. Misal halde, eser alışverişi yaparken de reklamda vadedilen ile gerçekte olanı karşılaştırmayı öğretin.
Anne-baba olarak rol model olmanız değerlidir. Gerçek haberleri ve bilgileri bulma konusunda siz de ilgili davranın. Kaliteli haber kaynaklarını takip ederek ona örnek olun. Eğitmen Jeffrey Knutson şöyle diyor: “Çocuklara ‘Artık okuduğunuz hiçbir şeye güvenemezsiniz!’ üzere şeyler söylemiyoruz. Onlara gerçeklerin var olduğunu ve kaliteli, emniyetli bilgilerin bulunabileceğini göstermemiz çok kıymetli.”
Eleştirel düşünmeyi teşvik edin
Medya okuryazarlığı ile eleştirel düşünme el ele sarfiyat. Bu nedenle ebeveynler bu değerli analitik hünerleri günlük hayatlarında geliştirmelidir. Başlamak için en uygun yerlerden biri, bir çocuğun sorgulama soruları, tutkuları ve ilgi alanlarıdır. Öbür bir deyişle, keşfetmeye ve tartışmaya ilgi duydukları medya metinleriyle çalışın. Toplumsal medyada yahut TV’de izledikleri, okudukları ve işittikleri şeylerin onlara nasıl hissettirdiği hakkında konuşun. Gerçek olduğunu düşündükleri, fakat daha sonra bunun yanlış olduğunu anladıkları vakitlerden bahsedin. Sonrasında bunun da ötesine geçerek, pasif bir alıcı olmak yerine faal olarak kendilerine uygun medyayı bulmaları için birlikte araştırma yapabilirsiniz. Bu, onların akıllı tüketici olmaları için de yararlıdır.
Medyayı onlarla birlikte tüketin
Çocuğunuza kitap okurken kitap üzerine birlikte düşünüp yorum yapmak bilinen bir ebeveynlik işidir. Öbür medya cinslerinde ve bilhassa dijital formlarda tıpkı çeşit şeyler olmalıdır. Çocuğunuza tablet verdikten sonra çabucak uzaklaşmak yerine oyun oynarken onu izlemeniz, oyun bittikten sonra da oyunda neler olup bittiğini size anlatmasını sağlamanız yararlı olur. Benzeri formda, haber özetlerini onuna birlikte izledikten sonra, haberler hakkında neler düşündüğünü onunla konuşabilirsiniz.
Çocuğunuza şu soruları sorabilirsiniz:
Bunun bildirisi nedir?
Görüntüler ve sözler bu bildirisi iletmek için nasıl çalışır?
Bu iletisi kim oluşturdu ve gündemleri nedir?
Bunun gerçek olduğunu nasıl bilebilirim?
Bu bildiri dikkatimi çekmek için hangi teknikleri kullanıyor?
Benden farklı olan beşerler bu iletisi nasıl yorumlayabilir?
Hangi bakış açıları, pahalar yahut ömür biçimleri temsil ediliyor – yahut eksik?
Bu metinden ziyan görebilecek yahut ziyan görebilecek kişi yahut kümeler var mı?
Bu metinden kimler ve nasıl yararlanabilir?
Çocuk odaklı yayın hizmeti Pinna’nın CEO’su Maggie McGuire, HuffPost Gazetesi’ne yaptığı açıklamada şöyle diyor: “Medya, düşünme ve karar verme halimizi büyük ölçüde etkiliyor. Medya okuryazarlığı, çeşitli biçimlerde irtibata erişme, tahlil etme, kıymetlendirme ve üretme marifetini geliştirir ve çocukların neyin emniyetli olduğunu öğrenmesine ve gerçek ile kurgu ortasındaki farkı anlamasına yardımcı olur” diyor ve ekliyor: “Medya okuryazarlığı, çocukların medyanın bilge tüketicileri olmalarına, eleştirel düşünme marifetlerini geliştirmelerine ve çocukların ispatlara ve gerçeklere dayalı olarak fikirlerini net bir halde tabir etmelerine ve yaymalarına yardımcı olmayı hedefliyor. Çocukların sağlıklı ve adil bir kamuoyu tartışmasına nasıl katılacaklarını ve büyüdükçe bir demokrasiye nasıl katılacaklarını bilmelerine yol açan vatandaşlık hünerlerini geliştirmek için medya okuryazarlığı çok değerli.”