Kem göz, nazar diye isimlendirilen ve karşısındaki kişinin gözünün değmesi nedeniyle aksiliklerin yaşandığını söyleyen şahıslar, ‘nazar boncuğu’ taşıyor. Türk klâsik motifi olarak bilinen nazar boncuğu, aslında çok eskilerden gelen bir göz deseni. İşte nazar boncuğunun bilinmeyen istikametleri…
Kem gözün nasıl ortaya çıktığını anlamak için evvel nazar boncuğu ile kem göz ortasındaki farkı anlamak gerekir. Göz halindeki nazar boncuğunun “kem göz“e karşı hami misyonu gördüğüne inanılır. Kem gözün gerisinde yatan şey, kıskanma ve imrenme duygusudur.
Binlerce Yıllık
Nazarlık binlerce yıl öncesine dayanıyor; nazarın kökenini tespit etmekse çok daha sıkıntı. Büyük muvaffakiyet kazanmış insanların etrafındaki şahısların kıskançlığını üzerine çektiğine, nazar nedeniyle kişinin talihinin aksine dönebileceğine inanılır.
Bu inanç kültürler ortasında olduğu kadar nesiller ortasında da varlığını korumuştur. Frederick Thomas Elworthy’nin nazar konusundaki araştırmaları, nazarlık simgesine Yunanlarda olduğu kadar İrlanda masallarında da rastlandığını, pagan bağlamına karşın İncil ve Kur’an üzere dini kitaplarda da yer aldığını gösteriyor.
Lanet Olduğuna İnanılıyor
1. yüzyıl Yunan filozofu Plutarkhos kendisine nazaran buna bilimsel bir açıklama getiriyordu: İnsan gözü, kimi vakit küçük çocukları yahut hayvanları öldürebilecek güçte, gözle görülmez bir ışın yayıyordu. Karadeniz’in güneyinde yaşayan birtakım insanlarda ise nazar daha güçlüydü. Daha çok mavi gözlü insanların nazarına inanılıyordu. Bu ise mavi gözün Akdeniz’de genetik bakımdan az rastlanan bir durum olmasına bağlanıyor.
Nazarın, aslında bakışları nazar getiren kişi açısından da bir lanet olduğuna inananlar var. Örneğin eski bir Polonya masalında, sevdiklerine nazar değmesin diye kendi gözlerini çıkaran bir adamdan kelam edilir.
Bir bakışın bu kadar lanet getirebildiği inancı o denli yaygındı ki bu antik medeniyetleri ondan korunmak için arayışa yöneltip nazar boncuğunu gündeme getirdi. Pekala nazar boncuğu ne kadar eskiye dayanıyor?
Nazarlığın Tarihi
Bahçeşehir Üniversitesi’nden sanat tarihi profesörü Dr. Sevinç Yıldıran, birinci nazar boncuğunun M.Ö. 3300’lü yıllara dayandığını söylüyor. “Mezopotamya’nın en eski kentlerinden biri olan ve bugünkü Suriye hudutları içinde olan Tell Brak’taki hafriyatlarda nazar boncuğu bulundu. Kaymaktaşından oyma geometrik figürler formundaydı.”
Ancak bunlar bugün bildiğimiz mavi boncuklara benzemiyordu. Bunlar Akdeniz bölgesinde M.Ö. 1500’lü yıllarda ortaya çıkıyor.
Yıldıran’a nazaran, “Ege adaları ve Anadolu’daki cam nazar boncukları direkt cam üretiminin gelişmesi ile ilgiliydi. Mavi renk ise Mısır’daki yüksek oksitli sırlı kilden kaynaklanıyor. Bakır ve kobalt karışımlı kil fırınlanınca mavi renk alıyor.”
Hamsa Kavramı Yaygın
Hamsa ismi verilen el formundaki nazarlık Orta Doğu ve Kuzey Afrika’da Museviler, Hristiyanlar ve Müslümanlar tarafından kullanılıyor.
Yıldıran, Mısır’daki hafriyatlarda çok sayıda mavi Horus Gözü ya da ‘Ay gözü’ne rastlandığını söylüyor. Günümüzdeki nazar boncuğu bunlara dayanıyor olabilir. Ayrıyeten eski Türk kabileleri, Gök Yaradanı ‘Tengri’nin rengine yakınlığından ötürü bu mavi renge hayranlık duyuyordu. Bu nedenle kobalt ve bakır kullanımını benimsemiş olabilirler.
Mavi nazar boncukları bölgede giderek yayıldı. Fenikeliler, Asurlular, Yunanlar, Romalılar ve Osmanlılar tarafından kullanıldı. Nazar boncuğu kullanımı Akdeniz ve Levent bölgesinde daha fazla ağırlaşmış olsa da ticaret ve imparatorluğun büyümesi yoluyla dünyanın farklı köşelerine de yayıldı.
Kullanım Biçimi Değişmedi
Nazarlıkla ilgili değişik olan şey yalnızca uzun mühlet varlığını müdafaası değil, binlerce yıl boyunca kullanım biçiminde fazla değişiklik olmaması. Tıpkı eski Mısırlıların ve Etrüsklerin sağ salim yerine ulaşması için gemilerine nazarlık resmi çizmesi üzere bugün de uçakların kenarında birebir işaret kullanılıyor. Türkiye’de yeni doğan bebeklere hala nazarlık takılıyor.
Ancak çağdaş dünyada nazarlık farklı biçimlerde kullanılmaya başlanınca manası ve tarihi unutulup gidecek mi diye merak ediyor insan. Son periyotlarda, bilhassa moda alanında nazarlık kullanımı üzere birtakım kullanım biçimleri kültürel kıymetlere el konması telaşlarını artırıyor.
Derin ve Kalıcı Bir İnanç
Yıldıran bunu sorun olarak görmüyor. “Nazarlık büyük bir coğrafyanın modülü ve her türlü uygulamaya açık olmuştur. Ondan türeme çeşitli motifleri görmeye devam edeceğiz” diyor.
BBC Türkçe’de yer alan habere nazaran kültürel, dinî ve coğrafik hudutları aşan bu simgeyi yalnızca bir boncuk yahut moda gereci olarak görmemek gerekir. Nazarlık medeniyetin birinci periyotlarından beri varlığını koruyor. İnsanlığın en derin ve kalıcı inançlarını yansıtıyor.