12 Mart: İstikrarı boz, koalisyonlara kapı aç
Vakanüvis
Elliiki yıl evvel bugün 12 Mart darbesi gerçekleşmişti. Atanmış askerî memurlar; “Bilginize” diye biten bir muhtıra ile seçilmiş Meclis ve Hükümete ihtarda bulunmuş, iktidarıyla muhalefetiyle politikler de bu gözdağına göz yumarak orta devrin başlamasına müsaade etmişlerdi.
12 Mart’a giden yıllar
27 Mayıs 1960 kanlı darbesi yaşanmış lakin millet, birinci seçimlerde yeniden de diktacıların tercihinin bilakis davranarak CHP’yi büyütmemiş, Adalet Partisi liderliğindeki siyasal bloğun oy oranını yüzde 50’lerin üzerine çıkarmıştı. Lakin modül parça oluşan bu tabloda kaçınılmaz olarak AP-CHP koalisyon hükümetleri kurulmuş, millet nihayet 1965’te yüzde 52’lik bir oy oranıyla AP’yi tek başına iktidara taşımıştı.
Bu ortada dünya genelinde konjonktürel bir hareket olarak gelişen 1968 gençlik hareketleri Türkiye’yi de etkilemişti. “68 kuşağı”, “öğrenci hareketleri” gibi isimlendirmelerle kamuoyunun bilgisi dahiline giren gelişmeler, boykot, işgal ve grevler Türkiye’deki politik sistemi zehirlemeye başlamıştı.
Tek başına iktidara gelen AP’yi zayıflatma çabaları
Bu süreçte Süleyman Demirel liderliğindeki Adalet Partisi tekrar de 1969 seçimlerinde de tek başına iktidar olarak (yüzde 46 oy, 256 milletvekili) çıkmıştı. Lakin güçlü, istikrarlı bir idare zamanı olması beklenen bu periyot fazla uzun sürmeyecekti. Adeta “gizli bir el” Adalet Partisi’nin içini karıştıracak ve buradan kopuşlar sağlayacaktı. Evvel 72 AP’li milletvekili ve senatörün imzaladığı “72’ler muhtırası” yayımlanmış, akabinde da 41 AP’li milletvekili 1970 bütçesine ret oyu vererek kendi partilerinin hükümetinin düşmesini sağlamışlardı. Demirel kısa bir mühlet içinde üçüncü hükümetini kursa da işledikleri disiplin hatalarıyla partiden ihraç edilme noktasına gelen 26 (sayıları sonradan 41 olacaktı) Adalet Partili milletvekili Ferruh Bozbeyli’nin öncülüğünde Demokratik Parti’yi kurup partilerinden ayrılacaklardı.
Darbeci, darbecinin darbesini engellemişti
Türkiye bu türlü adım adım istikrarsızlığın kucağına itilirken, ordu içindeki dikta savaşları da sürüyordu. Zati 1960 darbesini takip eden birinci yıllardan itibaren irili ufaklı birçok darbe kıpırdanmasına şahit olunan, vakit zaman tasfiyelerin de yaşandığı TSK’da temelli bir kalkışma ise 12 Mart’tan üç gün evvel yaşanmıştı. Emekli Korgeneral Cemal Madanoğlu’nun elebaşılığını yaptığı takımın 9 Mart’taki darbe teşebbüsü, üç gün sonra darbeyi yapacak olan komuta kademesi tarafından engellenmişti. Darbeye ismi karışan ve orgeneral rütbesinden daha kıdemsiz olanlar resen emekliye sevk edilmişlerdi.
Ve 12 Mart darbesi başlıyor
Bu istikrarsız periyotta gerçekleşen banka soygunları, adam kaçırmalar, üniversite işgalleri, öğrenci olayları, fabrikalardaki grevler, emekçi yürüyüşleri ve sıkıyönetim uygulamaları ortamı yeterlice germişti. Ayrıyeten basının en büyükleri olan, Simavi kardeşlerin patronajındaki Hürriyet ve Günaydın gazeteleri de hükümete daima olarak yolsuzluk argümanlarıyla saldırıyordu.
Nihayet 12 Mart 1971 tarihinde Genelkurmay Lideri Memduh Tağmaç, Kara Kuvvetleri Kumandanı Faruk Gürler, Deniz Kuvvetleri Kumandanı Celal Eyiceoğlu ve Hava Kuvvetleri Kumandanı Muhsin Batur imzasıyla hazırlanan muhtıra metni, Cumhurbaşkanı ve TBMM ve Senato Başkanlıklarına ulaştırıldıktan sonra tüm ülkeye duyurulmak için TRT’ye gönderilmiş ve saat 13.00’te TRT’de okunmuştu. Muhtıra şöyleydi:
“1. Parlamento ve hükümet süregelen tavır, görüş ve icraatıyla yurdumuzu anarşi, kardeş arbedesi toplumsal ve ekonomik huzursuzluklar içine sokmuş; Atatürk’ün bize gaye gösterdiği çağdaş uygarlık düzeyine ulaşmak ümidini kamuoyunda yitirmiş ve anayasanın öngördüğü ıslahatları tahakkuk ettirememiş olup Türkiye Cumhuriyeti’nin geleceği ağır bir tehlike içine düşürülmüştür.
2. Türk Milleti’nin ve onun sinesinden çıkan Türk Silahlı Kuvvetleri’nin bu vahim ortam hakkında duyduğu ıstırap ve ümitsizliği giderecek dermanların, partilerüstü bir anlayışla meclislerimizce kıymetlendirilerek mevcut anarşik durumu giderecek ve anayasanın öngördüğü ıslahatları Atatürkçü bir görüşle ele alacak ve inkılap kanunlarının uygulayacak kuvvetli ve inandırıcı bir hükümetin demokratik kurallar içinde teşkili mecburî görülmektedir.
3. Bu konu hızla tahakkuk ettirilemediği takdirde Türk Silahlı Kuvvetleri, kanunların kendisine vermiş olduğu Türkiye Cumhuriyeti’ni korumak ve kollamak vazifesini yerine getirerek idareyi direkt doğruya üzerine almaya kararlıdır.
Bilgilerinize
Muhtıra ile istifası istenen Başbakan Süleyman Demirel, Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay’a hükümetinin istifa ettiğini belirten mektubu Başbakanlık Müsteşar Muavini Muslih Fer aracılığıyla ulaştırmıştı.
Darbeyi destekleyenler “olağan şüpheliler”
Muhtıranın verilmesinden sonra, sol kümeler AP/Demirel hükümetinin devrilmesinden büyük bir memnuniyet duymuşlardı. Başta DİSK ve Dev-Genç olmak üzere ODTÜ Mezunlar Cemiyeti, Devrimci Avukatlar Derneği, Türkiye Öğretmenler Sendikası, Mimarlar Odası ve Toplumsal Demokratlar Derneği yayınladıkları bildirilerle muhtırayı desteklediklerini açıklamışlardı.
Cumhuriyet gazetesinde Nadir Nadi, 12 Mart darbesinin, “ordunun sesi” diyerek selamlarken, Milliyet’te de Abdi İpekçi, “halk muhtırayı olumlu karşıladı” diye yazıyordu. Tercüman gazetesinde ise merhum Ahmet Kabaklı, “Muhtıradan demokrasinin yara aldığını” lisana getirmişti. Ortadan birkaç yıl geçtiğinde ise Cumhuriyet ve Milliyet’in müellifleri 12 Mart’ın demokrasiye darbe vurduğu görüşünü savunacaklardı.
CHP’li tarafsız Başbakan Erime’e NATO’dan, Dünya Bankası’ndan bakanlar
Yaklaşık otuz ay sürecek bu fevkalâde devirde dört “partilerüstü” hükümet kurulacaktı. Darbeciler ile Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay’ın ülkeyi yönetme konusunda tercihlerini CHP’den yana kullanmaları üzerine, yılların CHP’lisi Nihat Erim partisinden istifa ettirilmiş, sonrasında da “Tarafsız Başbakan” olarak kendisine hükümet kurdurulmuştu. 12 Mart’ın bu birinci orta devir hükümetine AP 6, CHP 4 bakan vermiş, kimisi NATO’dan kimisi Dünya Bankası’ndan olmak üzere 27 bakandan 15’i Meclis dışından atanmıştı.
Ömrü, iki yılı biraz geçen antidemokratik 12 Mart sürecinde basitçe kestirim edilebileceği üzere istikrar sağlanamamış ve tam dört farklı, koalisyon yapılı orta devir hükümeti kurulmuştu. Bu süreçte kurulan hükümetler ve misyon tarihleri şöyleydi: Birinci Erim Hükümeti (26 Mart 1971-7 Aralık 1971), İkinci Erim Hükümeti (11 Aralık 1971-17 Nisan 1972), Ferit Melen Hükümeti (22 Mayıs 1972-10 Nisan 1973) ve Naim Talû Hükümeti (15 Nisan 1973-16 Aralık 1973)
ABD istedi, 12 Mart Hükümeti haşhaş ekimini yasakladı
Darbeci askerlerin tezlerinin tersine anarşi durmayacak, Erim Hükümetleri de kısa müddette güvenlikçi bir icraata ağırlaşarak, ülkeyi yasaklar ve sıkıyönetimle idare etme yoluna gideceklerdi. Başbakan Erim, bu tavrı, “Tedbirler balyoz üzere başlarına inecektir.’’ açıklamasıyla lisana getirerek “Balyoz Harekâtı”nı başlatmıştı.
İçeride “balyoz”luk yapan hükümet, Batı’ya karşı ise pamuk üzere yumuşacıktı. Bu periyotta NATO’nun talepleri ikiletmeden yerine getirilmişti. Bu ortada enteresandır, darbenin Başbakanı Nihat Erim, muhtıranın verildiği gün Roma’daki bir NATO toplantısındaydı. Erim Hükümeti, ABD’ye yönelik teslimiyetçi siyasetlerin da mimarı olacaktı. Daha evvel Adnan Menderes ve Süleyman Demirel’in “Türk köylüsü mahfolur” diyerek karşı çıktığı ABD’nin güya uyuşturucuyla uğraş kapsamında, “Türkiye’de haşhaş ekiminin yasaklanması” talebini Nihat Erim daha üç aylık Başbakan iken tam bir itaatle yerine getirmişti.
Erbakan da hedefte
12 Mart muhtırasının tek emelinin anarşinin ortadan kaldırılması olmadığı kısa müddette ortaya çıkacaktı. Bağımsız Konya Milletvekili Necmettin Erbakan, 1969 seçimlerinin akabinde bir küme arkadaşıyla Ulusal Nizam Partisi’ni kurmuştu. Erbakan, Hüsamettin Akmumcu ve Hüseyin Abbas’ın da iştirakiyle MNP’yi Meclis’te üç bireyle temsil noktasına getirmişti.
Necmettin Erbakan’ın MNP’nin kurulduğu gün yaptığı konuşmadaki, “Açıkça ilan ediyorum ki, bizim partimizin kurucuları Sultan Fatih Hazretleri, Sultan Yıldırım Hazretleri, Sultan Murat, Sultan Melikşah, Ulubatlı Hasan, Orhan Gazi, Nizamülmülk, Akşemseddin, Sultan Yavuz, Kılıçarslan, Alp Arslan, Gelenbevi Hazretleri ve Sultan Hamit’dir.” kelamları başta olmak üzere, “Yarabbi Ulusal Nizamı, evliyaların duasındaki yönetimin bu memlekete gelmesine vesile kıl, amin”, “Başörtülü öğretmenler işlerinden atılıyor. Ulusal Nizam buna son verecek.”, “Çocuklarımıza din eğitimi verilmiyor, bunu değiştireceğiz.” üzere daha pek çok konuşması “laikliğe aykırı” bulunarak partisi hakkında kapatma davası açılmıştı. Davayı Cumhuriyet Başsavcılığı açmış, kapatma kararını (20 Mayıs 1971) ise Anayasa Mahkemesi vermişti.
Bu ortada, Bülent Ecevit de yıllar sonra verdiği bir röportajda; darbe hükümetinin kapitalist güçleri, NATO’yu, Ortak Pazar’ı (Avrupa Birliği) ve sermaye sınıfını doyurmak için kurulduğunu anlatmıştı. Demirel Hükümetlerinde Dışişleri Bakanlığı misyonlarında bulunan İhsan Sabri Çağlayangil ise “Demirel Hükümeti’nin düşürülmesiyle birlikte Türkiye’nin NATO aksisi duruşları da duraklamıştı” demişti.
Darbeciler Cumhurbaşkanını da seçtirip gittiler
Bu süreçte, partilerin kararlı tutum sergileyememeleri ve ortalarında uyuşmazlığa düşmeleri nedeniyle emekli asker Fahri Korutürk de Cumhurbaşkanı seçilmişti. Son orta periyot hükümetini kuran Naim Talu, altı ay sonra ülkeyi seçime götüreceklerini açıklamıştı. 14 Ekim 1973 seçimlerinin akabinde Naim Talu, 24 Ekimde Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk’e 12 Mart darbe devrinin son hükümetinin istifasını sunmuştu.
– Doğancan Başaran, “12 Mart Askeri Muhtırası ve Türk Demokrasisi”, Memleketler arası Demokrasi Sempozyumu Bildirileri, Giresun Üniversitesi, 2017
– Mehmet Utku Şentürk, “Türkiye’de Medyanın Darbelerle İmtihanı”, Memleketler arası Demokrasi Sempozyumu Bildirileri, Giresun Üniversitesi, 2017
– Murat Karataş, “12 Mart Muhtırası ve Partilerüstü Hükümetler”, Memleketler arası Demokrasi Sempozyumu Bildirileri, Giresun Üniversitesi, 2017
