İktisatçı Prof. Dr. Mehmet Şişman, tekrar yüzde 10’ların üstüne çıkan işsizlik seviyeleri ve yüzde 40’lardaki enflasyonla birlikte sonbaharda stagflasyon görülebileceğini vurgulayarak, “Krizde tabanı görmemiz için, enflasyon beklentilerini düşürecek gelişmelere muhtaçlık var. Bu açıdan iktisatta bütüncül bir bakış göremiyoruz” dedi.
Prof. Dr. Mehmet Şişman ile iktisattaki son gelişmeleri konuştuk.
TAHRİBAT GİDERİLEMEDİ
İşsizlikte tekrar artış başladı, Bakan Şimşek ‘Programın kısa vadeli tesirlerini görüyoruz’ yorumu yaptı. Siz iktisatta bundan sonrası için neler bekliyorsunuz, krizde taban noktayı gördük mü, yoksa daha makus günler bizi bekliyor mu?
Krizde tabanı görmemiz için, enflasyon beklentilerini düşürecek gelişmelere gereksinim var. Bu açıdan iktisatta bütüncül bir bakış göremiyoruz. Örneğin Bakan Mehmet Şimşek işçi sendikaları temsilcileri ve sivil toplum kuruluşlarıyla irtibat kurmuyor. Uygulanan siyasetler sermayenin güvenliğini önceleyen şekildedir. Üstelik geçen yıldan bu yana dolaylı vergilere (benzin, köprü, otoyol vb) çok fazla yük vererek negatif izlenim yarattılar. 2021 sonrası yanlış ve popülist seçim odaklı para siyasetlerinin yarattığı tahribat giderilemedi, ayrıyeten vakit kaybı oldu. Zira yapısal problemlerin bir birçok bilinmesine karşın, görmezden geliniyor ve eşitsizliğin devamı sağlanıyor. Avrupa’nın en eşitsiz iktisadında hala kurumlar vergisi yüzde 25 (en üst dilimi kimi bölümlerde yüzde 33). Meğer başta yap işlet devret (doğru bir uygulama değil kanımca) olmak üzere, kurumlar vergisinin yüzde 40 lara çıkarılması ve istisna ve muafiyetlerin kaldırılması gerekiyor. 2021 sonrası verilen kredilerle kaç şirket arabası alınmış, bir an evvel açıklanıp, vergisi yükseltilmeli. Şirketlere istihdam vergisi değil, istihdam artışı (özellikle bayan istihdamı) vergi avantajları makul ölçülerde sunulabilir. Meğer KOBİ’ler enflasyonla ve ucuz krediyle büyümeye yönlendirildi, enflasyon muhasebesi bile yanlış anlaşıldı, böylelikle siyaset üretmekte zorlanılıyor.
Devlet sermaye ideolojik bağlılığı yeni ve kalkınma kanısı içeren enflasyonu ve işsizliği düşürme kanalında değil. Yıl sonunda yüzde 40’lı sayıların altına düşmeyeceği aşikâr olan enflasyonu gelecek yıl da yüzde 30’lara düşürmek bu anlayışla çok sıkıntı. Politik çıkmaz var, nasıl aşılacağı toplumsal muhalefetin haline da bağlıdır. Enflasyondaki tansiyonun görece azalması, işsizliği giderek daha fazla öne çıkaracaktır. Neoliberal uygulamalar devam ederse ki, o denli gözüküyor, enflasyon artış suratı düştükçe işsizlikte artış göreceğiz ne yazık ki. Enflasyonun yeniden de dünya ortalamasının çok üstünde olacağı Sonbahar devri, tedbir alınamazsa yükselen işsizlikle Türkiye’yi stagflasyona taşıyabilir. Yani hem sakinlik (stagnation) hem de enflasyonun birlikte görüldüğü olguyla karşılaşabiliriz. Çünkü çıktı açığını nereye kadar ayarlayabilirler bu piyasa yapısıyla, meçhuldür. Tekrar yüzde 10’ların üstüne çıkan işsizlik seviyelerini yüzde 40’lardaki enflasyonla birlikte (stagflasyon) göreceğiz bu gidişle. Bu da krizin toplumsal tesirini daha da ağırlaştıracak.
2025’te de enflasyon yüzde 30’un altına inmez
Enflasyon tarafından baz tesiri de olsa beklenen düşüş sağlanamıyor. Yurttaşın hissettiği enflasyonla resmi enflasyon oranı ortasındaki makas da açılıyor. Enflasyonda gelecek devirlerde neler bekliyorsunuz?
Baştan beri söylediğimiz üzere, enflasyon artış suratını düşürmede tek başına para siyasetinin yetersizliği ortaya çıkmıştır. Türkiye’de enflasyon ölçüm problemleri bir yana, halkın hissettiği ve yaşadığı enflasyonu yıl sonunda yüzde 45-50 bandına getirebilseniz bile, hayat pahalılığı bir yanıyla devam edecek. Çünkü hala fiyatlar artmaya devam ettiği için; başta emekli maaşları ve taban fiyat olmak üzere, ortalama fiyat ve maaşlar gerçek olarak düşük kalıyor. Bununla ilişkili olarak, dış piyasaların tesiri yahut ondan bağımsız olarak piyasa iştirakçilerin beklentisiyle (yüzde 43,30) halkın beklentisi ortasında dağlar kadar (en az 30 puan) fark var.
Öte yandan TCMB’nin çıktı açığı takviminde bir çok belirsizlik mevcut. Çıktı açığı negatif olduğunda (bu orta sanayi üretimiyle ordayız), bunun dezenflasyon süreci ne kadar sürdüreceğini garanti edemezsiniz. Bu durumda ortaya çıkan (hedeflenen anlamda) işsizlik (Haziran’dan itibaren tekrar artmaya başladı) seviyesi ve ne kadar kamu tasarrufu yapıldığı birlikte açıklanmalı. Bu işsizliğe karşı emek müdafaa sistemleri oluşturulup, istihdamı teşvik etmek gerekir. Çünkü, geniş tarifli işsizlik olarak bilinen data ansızın 4 puan yükseldi Haziran’da (yüzde 29). Bu da iş bulsa çalışmaya hazır kitlenin büyüdüğünü gösteriyor. Ayrıyeten, dolaylı/ dolaysız vergilerin kompozisyonu değişmedikçe ve sermayenin vergilendirmesi; istisna ve muafiyetlerin ortasına sıkıştırıldıkça, maliye siyaseti eşitsizliği önleyici değil, teşvik edicidir. Bu yapısal konulara girilmediği için enflasyonun hayat pahalılığı olarak yakması devam edecektir.
TCMB’nin yılsonu gayesi (yüzde 38-42 bandı) giderek çok mütevazi kalıyor. Yıl sonu resmi enflasyon hissedilen enflasyon makası devam edecek. Yılı yüzde 45-50 ortası bir enflasyonla (Tüik tekrar şaşırtmazsa) bitirmemizi bekliyorum. Gelecek yıl enflasyonun mevcut siyasetlerle yüzde 30 ların altına inmesi sıkıntı gözüküyor. Halkın muhtaçlıklarını öne alan, halkla irtibatı sağlıklı kuran ve sermayenin üretime yönlendirilmesiyle bu sorun aşılabilir lakin. Bunun içinde para, maliye ve gelirler siyasetinin daha aktif kullanılması gerekiyor.
HAYAT PAHALILIĞI EN CAN YAKICI SORUN
Şu anda Türkiye iktisadının en can yakıcı meseleleri neler, tahlil için neler önerirsiniz?
Öncelikle hukukun üstünlüğü, adil yargılama ve yargı bağımsızlığı bahisleri çözülmeli. Sonra eşitsizliği aşağıya çekecek makro siyasetler uygulamaya sokulmalı. Böylelikle halk enflasyon için umudunu kaybetmez, böylelikle ömür standartları da düşmez. Hayat pahalılığı ve buna bağlı eşitsizlik (gelir dağılımı bozukluğu) en yakıcı sıkıntıdır iktisatta. Akabinde işsizlik geliyor. Gelecek sene işsizlik bir ölçü öne geçebilir sıkıntılar sıralamasında fakat yeniden hayat kıymetli olmaya devam edecek, zira kaynakları çok makûs kullanıldı, verimsizlik ve bütçe açığı aşılması gerek sorun yumağı. Maliye siyaseti ve gelirler siyasetinin gereğince aktif kullanılamadığını gözlüyoruz.
Var olan eşitsizlik seviyesini bilgi alan siyasetler, yoksulluğu ve eşitsizliği daha da artırmaktadır. Çünkü başta emekliler olmak üzere, ortalama fiyatlar gerçek olarak düşüyor, halkın enflasyona karşı korunmasız bırakıldığını gözlüyoruz. Ülkede halkın ömür standartları süratle düşüyor, Birinci yüzde 20’lik gelir dilimi hariç, P80 denilen kesim giderek daha zarurî mal ve hizmetlerle yetinmek zorunda bırakılıyor, zira gelirleri yetmiyor. Halbuki bunu değişterecek kamusal araçlar daha evvel başta Fransa olmak üzere uygulanmış. Örneğin gelirler siyasetiyle (yeniden dağıtım) yüksek kar eden yahut çok yüksek fiyat alanların vergileri artırılarak, düşük fiyatlar üzerindeki vergi yükü azaltılabilir. Temel mallardaki fiyatlamaların art planı uygulanan Neoliberal iktisat siyasetlerini değiştirmekten geçer. Tarımda plansızlık, endüstride ithalata bağımlılık devam ediyor. Dünya besin fiyatları düşerken (FAO price index), Türkiye’de besin fiyatları geçen yıl yüzde 58,91 arttı (Tüik). Besin fiyatlarını düşürmek için tarım, sanayi ve ulaşım işbirliğini göremiyoruz.
Kamunun devreye girip, tekelci yapıları kırması mümkün olmuyor. Tekelci yapılar kar marjlarını düşürmeden fiyatlamalarını yapacak ortam buluyorlar piyasada. Devlet harcamalarında tasarruf yapılacaktı, ama bir takvimle ne kadar yapıldı bu tasarruf açıklanmadı. Neden ithal makam otomobilleri 2025’de alınmayacak. Bu araçlar derhal satılıp yerli otomobille değiştirilmeliydi. Sıkıntılar acil lakin devlet yavaş ve kararlı değil. Üstelik sermaye devlet alakaları kamusal anlayışı daima kar maksatlı yatırımlarda ağırlaştırarak, devletin sermayenin gereksinimlerine nazaran siyaset üretmesine neden oluyor. Meğer artan yoksulluğu Neoliberal toplumsal yardım anlayışıyla ya da zenginin sadakasıyla aşamazsınız. Gerçek manada kamusal eğitim ve sıhhat uygulamalarıyla halkın nefes alması sağlanabilir. Yap işlet ve devret projeleri bütçe için ağır yük olmaya başladı. Bu alanda kamulaştırmalar beklenebilir (bunun da maliyeti var tabi). Giderek daha fazla genç insan kaynağı ve yetişmiş elemanlar yurtdışına göç ediyor, bu olgu da ülkede nitelikli emeği öbür ülkelere armağan ederek, üretimi zayıflatıyor. Meğer yeni bir kalkınma kanısının merkezinde nitelikli emek olmalı. Gerekli finansman maliye siyasetini faal uygulamaktan ve sermayeyi vergilemekten geçmektedir. Şirketokrasi (plütokrasiyle beraber) olarak özetleyebileceğimiz otoriter uygulamalar emek kesitinde daima itimat kaybına neden oluyor, ülke bölünüyor, birlik beraberlik azalıyor. İktisatta işlerin düzgün gitmesi toplumsal refaha ve birlik beraberlik ruhuna yansır, bunu göremiyoruz. Bilakis; toplumda gerek farklı bölümler ortası (çiftçi eylemleri), gerekse sınıflar ortası (işçi eylemleri) tansiyon giderek artıyor.
EKONOMİ DARALIYOR
Özellikle ihracatçılar bu yılın ikinci yarısında Avrupa pazarının canlanacağını, FED’in faiz düşüreceğini öngörüyordu, işlerin de buna bağlı açılacağını, kapasite kullanımlarının artacağını umuyorlardı, lakin beklenen olmadı, siz bilhassa Türkiye’nin ihracat pazarlarında neler bekliyorsunuz, ne cins riskler var?
Benim de içinde bulunduğum birtakım iktisatçılar; 2021 yılından başlayan ihracat artırma maksatlı nakdî genişlemenin, Türkiye açısından çok riskli olduğu konusunda ikazlarda bulunmuştu. Çünkü Dünya İktisadı Covid-19 salgınından sonraki sıçramayı bir defa daha yapamayacak durumda. Neoliberal iktisat siyasetleriyle ve Rusya’dan Avrupa’ya doğal gaz akışının (kuzey akım 2 hat) kesilmesine bağlı olarak problemler devam ediyor. Almanya’da 4 çeyrektir eksi büyüme var, teknik olarak resesyonda. Başta Fransa olmak üzere Euro bölgesinde süratli bir büyüme eğilimi bulunmuyor. Başka pazarlarda toparlanma gayretinde, lakin toparlanamıyor. Gerek IMF, gerekse Dünya Bankası raporlarında bu durumu öngördüler. Bu raporlar artan eşitsizliği görmezden geldiler o farklı mevzu. Dünyada sermayeler ortası dehşetli bir rekabetin eşiğindeyiz. Bir yanda başta silah olmak üzere, petrol, besin ve ilaç bölümlerinde yatırımlar muhakkak bir düzeyde, Covid sonrası bu dallardaki şirketlerin karları çok yükselmişti.
Yeni yatırım çekmeye istekli; yeşil dönüşüm, yapay zekâ, nöro teknolojiler ve bankacılık kesimleri bunu gereğince gerçekleştiremiyorlar. Kamu öncülüğünde bir ekip çalışma ve yatırımlar mevcut. Bu olgu da kamunun iktisattaki rolünü tekrar öne çıkardı, ancak başta ABD olmak üzere bütçe açıkları yükseldiğinden, onlar da bu duruma tam olarak hazır değiller. Fed’in faiz düşürürken tez etmeyeceği yüzde 4-4.5 bandına çekeceği aşağı üst belirli. Bu da ABD’deki 2024 enflasyonun üstünde. Hasebiyle bu faiz düşüşü bizim kısa vadeli sermaye çekeceğimiz manasına gelmiyor. Japon kaynaklı Carry trade krizi nedeniyle ortam karışık esasen.
Öte yandan, ABD-Çin ortasındaki rekabetin akıbetini belirleyecek olan Kasımdaki ABD seçimleri; Çin’in pazarlarda giderek azalan rolünü tekrar artırabilecek mi? Trump gelirse, bu sorunun karşılığı hayır olacaktır. Özetle ihracat pazarları süratle daralıyor, bunu yalnızca Türkiye’deki döviz kuruna bağlamak da gerçek değil. Şayet keskin bir rekabet varsa, bu daha çok verimlilik ve teknolojik gelişme üzerinden yürüyebilir. Türkiye’de iktisadın yavaşlamasına bağlı olarak ithalat talebi de gerilediğinden Cari açık da gerileme izliyoruz. Enflasyonun ithalat talebinden gelen kısmında (petrol belirsizliğine rağmen) fazla sorun görmüyorum şimdilik. Çünkü iktisat daralıyor, böylelikle ithalat talebi de düşmekte. İhracatın ithalata bağımlılığı yüksek olduğunu biliyoruz. Bununla birlikte Türkiye’deki iktisat siyasetinin temel olarak ihracat artışına dayalı olarak büyümesi gerektiği telaffuzuyla çelişiyor bu durum. Aslında ihracatçılar da sık sık, iç maliyetlerin kur artışıyla karşılanmasını lisana getiriyorlar. Münasebetiyle, cari açık düşmesine karşın, ihracatçıların bu isteklerine (uygulanan model gereği) direnç azalabilir. Bu da yine kur üzerinden bir enflasyon riskini gündeme getirmektedir. Faizlerin Sonbaharda ABD ve Türkiye açısından düşüş sürecine girdiğini gözleyeceğiz. Faiz düşüşünden gelen, finansman maliyetindeki düşüş ihracatçıyı kesmezse, hareketli kurlar bekleyebiliriz. Temel risk budur.
Daha sonra bölümler ortası yatırım rekabetinin tesirleri gözlenecek; Çin elektrikli araba şirketinin Türkiye’de yatırım yapması, bir yandan da yerli TOGG arabası için olumsuz olabilir. Lakin Avrupa’yla rekabet için Çin’in bizim üzere ülkelere gereksinimi var. İstihdam açısından bu tip yatırımların artması bekleniyor.
Öte yandan Bakan Mehmet Şimşek programının kısa vadeli sermayeye alan açması sonucu, gelen sermayenin rezervleri onarması süreci kendi içinde riskler içerdiğinden ihracatçılar için kur istikrarını sağlama sorun olabilir. Ağustos başında BOJ’un (Japon Merkez Bankası) sürpriz faiz artırmasından kaynaklı Carry trade krizinden anlaşılacağı hayli kaygan bir kısa vadeli sermaye yapısıyla karşı karşıyayız. Bu olgu da kısa vadeli sermaye girişi ve borsa açısından kıymetli riskdir.
SİLAH ENDÜSTRİSİNİN ÇALIŞTIĞI DÖNEMDEYİZ
İsrail-Filistin-İran, Rusya-Ukrayna savaşları dünya ekonomileri açısından bundan sonra ne cins tesirlere neden olabilir?
Neoliberal uygulamalarla dünya silah sanayiinin çalıştırıldığı bir devrin içindeyiz. Neoliberal faşizan uygulamalar dünyadaki tansiyonlu bölgelerde silah endüstrisini çalıştırmaktan ve karlarını katlamaktan geri durmuyor. ABD’deki resesyon riskini Ukrayna’ya silah satışıyla bir ölçü ötelediler. Rusya tarafı sayılarla oynamıyorsa, bu savaşa epeyce direnç gösterdi. Doğal gaz fiyatlarındaki artış ve petrol karteli OPEC sürece yardımcı oldu. Bununla birlikte, Rusya Ukrayna savaşının belirli bir mühlet sonra duracağını öngörmek mümkün. İsrail-Filistin ve İran aksında alevlenme var. Yemendeki savaş Kızıldeniz’de ticari riskler içeriyor. Filistin Gazze tarafının işgali İsrail için de bir çok sorun manasına gelir. İnsanlık dramı bir yana, Ortadoğu’da artan güvenlik problemleri silahlanmayı daha da artıracaktır. Ayrıyeten güvenlik problemleri petrol fiyatlarında talep kaynaklı geri çekilmeyi durdurmakta.
Bütün bunlar da dünya enflasyonist sürecinde tekrar artış için ortam yaratmaktadır. Sermayeler ortası rekabette daha fazla yatırım yapmak isteyen bilişim, yapay zeka ve nöro teknolojiler; yeşil dönüşüm kadar yatırım odağı olamadılar, lakin Ukrayna savaşındaki soğuma ve İran ile muhtemel bir uzlaşma bu tip yatırımlarda uygun ortam yaratabilir. Bu da dünyada işsizliğin artışı manasına gelmektedir. Tıpkı 1970’lerdeki üzere, farklı seviyelerde stagflasyonist bir dünyaya yelken açıyor olabiliriz.
YENİDEN ESKİ DURUMA DÖNEBİLİRİZ
Türkiye’nin önemli dış kaynağa muhtaçlığı var, iktisat kurmaylarının ağır yurtdışı temaslarına karşın gereğince dış kaynak gelmiyor, Türkiye’ye neden para gelmiyor, muhtaçlık duyulan kaynak bulunmazsa sonuçlar ne olur?
Kapitalizmde Sermaye birikim süreci dünyada örneği çokça görüldüğü üzere, sancılı ve ağır ilerleyen bir süreç. Türkiye için “ciddi ölçüde dış kaynağı” bulsak bile birkaç seneye yine eski duruma düşebiliriz. Rezervlerin tekrar brüt olarak (ve swaplar dahil) eski seviyesine yanlışsız gelmesi birtakım gerçekleri değiştirmiyor (yaklaşık 50 milyar dolar sağlandı zaten). İnşaat yatırımları ve yanlış para siyasetleriyle verilen yanlış krediler iç ve dış kaynağı çarçur etmişti. Enflasyonun da kıymetli bir nedeni oldu bu para siyasetleri. O nedenle meseleler yapısal ve dış kaynaktan çok, tasarrufu öne alan, insan kaynağını faal kullanan siyasetlere gereksinimimiz var. Böylelikle birkaç sene zorluk çeksek bile, insanların geleceğe dönük umutları kaybolmaz. Üstelik Japon kaynaklı Carry trade krizinin de gösterdiği üzere, dünya sermayesi ucuz kaynağın acısını bir biçimde çıkarıyor. 5 Ağustos’ta borsa ve tahvilde (sermaye piyasaları) 6,4 trilyon dolar buharlaştı. Bunun tamiri kısa vadede sıkıntı, hasebiyle dünyada faizler düşecek, sermaye ucuzlayacak fikri çok da hakikat değil. Ayrıyeten kısa vadeli kaynak sizin meselenizi çözmediği üzere, geleceğe aktararak, ağırlaştırabilir. Resesyonist bir Dünya İktisadında kaynak yaratmak zordur. O nedenle iç kaynaklara yoğunlaşılmalı, eşitsizliği, gelir dağılımı bozukluğunu düzeltebilirseniz, bir ölçü kaynak yaratılabilir.
Mevcut neoliberal zihniyetle bu mümkün gözükmüyor. Sermayeler ortası keskin rekabet kendisini sektörel önceliklerde gösteriyor. O nedenle bilhassa yeşil dönüşüm, yapay zeka ve öteki yüksek teknolojileri teşvik ederek yeni periyoda ahenk sağlamalıyız. Çünkü Dünya İktisadında teknolojik dönüşüm başladı ve hızlanıyor. Bu sürate ayak uyduran bölgesel boşlukları pahalandıran, bir üretim yapısına muhtaçlığımız var. Hala ülkede kâfi seviyede nitelikli eleman olduğunu düşünüyorum. Temel gereksinim duyulan kaynak budur. Bununla birlikte, kısa vadeli dış borçların çevrilmesi ve bütçe açığının denetim altına alınması için bir ölçü uzun vadeli kaynak gereksinimi var. Enflasyon suratı azaldığında ve faizler düştüğünde; tahvil borçlanmasıyla kamunun yaklaşık 50-60 milyar dolar daha borçlanması gündeme gelebilir.
Ayrıca, IMF ile ilgilerin yakından sürdüğü ve aslında mevcut siyasetlerin onaylandığını biliyoruz. Münasebetiyle eşitsizliği göz gerisi eden ve Merkez kapitalist ülkelerin çıkarlarına uygun bir siyasetle (acı ilaç) karşı karşıyayız. Daha sıkıntı duruma düşersek, IMF’nin vereceği kredi de aşağı üst aşikâr. Umarım bu türlü bir daralma yaşamayız. Bu türlü bir durumda yaratılan itibar kaybı (CDS ve notlar) kadar, toplumsal dengelerdeki bozulma da dikkate alınmalı. Yaşanması mümkün bir stagflasyon ülkede krizi derinleştirebilir. Kıymetli olan dışardakileri ikna etmek kadar toplumu da ikna etmek. Bunun için gerekli itimat ortamının yaratılması, iktisatta sınıflar ortası eşitsizliği aşağıya alımlı uygulamaları başlatmak, hukukun üstünlüğü, yargı bağımsızlığı ve adil yargılamanın tesis edilmesi mevcut iktidarın vazifesidir. Bu da yapılamadığına nazaran erken seçim kaçınılmaz olarak gündeme alınmalıdır.
DOLAR
EURO
İNG. STERLİNİ
İSV. FRANGI
KAN. DOLARI
ÇEYREK ALTIN
BITCOIN