Etik Tasarımlı Yapay Zekâ

İnsana ait bilişsel fonksiyonları ve otonom davranışları sergileyen işletim sistemleri yapay zekâ olarak tanımlanmaktadır. Yapay zekâ kavramı yaşamlarımıza 1920’li yıllarda aslında ilk tiyatro sahnelerinde robotların kullanımıyla girmiş olmakla beraber özellikle ikinci dünya savaşında kripto sistemleriyle beraber kullanımı dikkat çeker hale gelmiştir. 1950’li yıllardan sonra sağlık alanında ortaya çıkan değişim ve dönüşümlerle beraber yapay zekâ kavramından sağlıkta bahsedilmeye başlanmıştır. Günümüzde son 10 yıllık döngü içerisinde özellikle sağlık alanında yapay zekâ kavramı birçok boyutta karşımıza çıkmış ve yapay zekanın bu bağlamda etkileri de yaşamlarımızda yerini almıştır. Ulusal ve uluslararası düzeyde baktığımızda sağlık alanında özellikle hastaların klinik tanımlamalarının yapıldığı, randevu sistemlerinin oluşturulduğu, görüntüleme sistemlerinin yer aldığı, tedavi hizmetlerinin planlandığı birçok başlıkta karşımıza çıkan yapay zeka kavramı ilerleyen yıllarda özellikle iş yükünün ve iş gücünün sağlık profesyonellerinden robotlar kategorisinde yer alan özelleşmiş cihazlara hatta insanı taklit eder yapılanmalarla insan özelliklerinin fiziksel görünümüne büründürülmüş işletim sistemleriyle beraber karşımıza çıkacağı üzerinde çeşitli varsayımlarda söz konusudur. Tüm bunlar neticesinde baktığımızda aslında insanın insanla beraber var olan, her kavramın içerisinde insan olgusuna sahip olduğu düşünebilme, muhakeme edebilme ve tüm bunlar doğrultusunda karar verebilme, doğru seçenekleri saptayabilme, bazı noktalarda ayrımlara varabilme gibi birçok noktada sahip olduğu düşünsel özelliklerin zihinsel yetilerin ve yetkinliklerin ilgili cihazları devredilmesi sağlıkta yapay zekada söz konusudur. Böylesine mucizevi bir yaklaşım kulağa çok hoş gelse de bu mucizenin doğru yönetilmesi tüm aşamalarında ortaya çıkan döngülerin etik çerçevede geliştirilmesi oldukça önem arz etmektedir. Bu bağlamda hem Dünya Sağlık Örgütü hem Avrupa Birliği uluslararası düzeyde hem ülkemizde de YÖK tarafından ulusal düzeyde yapay zekayla ilgili çeşitli yönetmelikler etik boyutu bağlamında yayımlanmıştır. Özellikle yapay zekâ ürünü olacak herhangi bir materyal, herhangi bir işletim sistemi için tasarım uygulama ve geliştirme aşamasında etik düşünüşün devrede tutulması ve etik yaklaşımla beraber etik duyarlılık ekseninde ve doğru etik karar verme süreciyle oluşturulmuş olan bir yapay zekâ sistemi ortaya konması zorunludur. Etik aslında bizim düşüncelerimizde başlayan, yaşamımızın her alanında içselleştirmemiz gereken, iyiye ve doğruya ulaşma noktasında felsefenin bir alt disiplini olarak yer alan bir kavramdır. Mutlak iyi ve mutlak doğruya ulaşma noktasını hedef alan, etik düşünüşü seçen insanın meslek etiği bağlamında da etik davranmayı ve mesleğini icra ederken ya da mesleğine ait herhangi bir ürün geliştirirken ya da teknolojiyle iç içe olurken etik düşüşle yol alması vicdani bir yükümlülüktür. İşte tüm bunlar bağlamında ele aldığımızda, sağlıkta yapay zekaya ait ürünlerin üretilmesi, kullanılması, yönetilmesi ekseninde de etik duyarlılıkla hareket edilmesi kaçınılmazdır. Peki bu, bizim mesleki ve vicdani yükümlülüğümüz müdür, etik süreci yönetebilmek bağlamında bizler ne yapacağız? Öncelikle yapay zekaya ait bir tasarım gerçekleştirirken bunun alt yapılarını oluşturduğumuzda tamamıyla ilgili verileri çoklu veri tabanı oluşturarak yerleştireceğiz ve bu verileri oluştururken asla bias yani yan tutmadan, neyi istiyorsak onun çoklu örnekleme ortaya koyarak gerçekleştireceğiz. Örneğin bir hastalık grubuna ilişkin ön tanılama ya da tedavi seçenekleri sunabilen bir yapay zekâ sistemi oluşturmak istiyorsak her yaş grubundan, her cinsiyetten, her ırktan, her etnik kökenden, her sosyoekonomik sosyokültürel düzeyden bireylere ait verilerin dahil olduğu bir sistem oluşturmak zorundayız. Bu verileri oluştururken gerçekten bizi doğru sonuca götürecek nicelik olarak çokluğu seçmek zorundayız. Yani sadece niteliğini desteklemek değil nicel olarak ya da çoklu bir veri kaynağı oluşturmak zorundayız ki doğruya ulaşılabilsin. Yine ilgili uygulamaları gerçekleştirirken muhakkak bireyler ve hastalar üzerinde bir karar verme sistemi oluştururken açıklanabilir yapay zekâ sistemini devreye sokmak zorundayız. Açıklanabilir yapay zekâ sisteminde ilgili veri sisteminin vermiş olduğu bir kararda neden o kararı veriyor, niçin böyle bir tedaviyi seçiyor ya da neden bu tanıya gittiğine dair açıklayıcı veriler olmak zorunda bunların devreye girmesini sağlamalıyız dolayısıyla uygulama sonrasında da geliştirilmiş olan herhangi bir sistemin, araç gerecin muhakkak takip edilmesi, işlerliğinin, güvenirliğinin sürekli test edilmesi gerekmektedir. Yine oluşturulan sistemlerin veri gizliliğinin korunması, verilerin başka kurum ve kuruluşlarla bireylerle paylaşılmayacağını dair sistem bütünlüğünün sağlanması özellikle siber saldırılar ekseninde maruz kalınan negatif sonuçlar oluşmaması için oldukça önemlidir. Dünya gelişip değişmekte teknoloji ilerlemekte ama ülkelerinde ekonomik güçleri değişim ve dönüşüm yaşamakta üretilen bir cihazın bir robotun ya da ortaya konulan bir işletim sisteminin herkes her ülke tarafından ulaşılabilir olması dünyanın bulunduğu ekonomik koşullarda mümkün değildir dolayısıyla geliştirilen sistemlerin her ekonomik güce sahip olan ülkeler bağlamında kullanılabilmesi ve tüm hastaların yararını gözetecek şekilde onlara ulaştırılabilmesi gerekmektedir ve tüm bunlar bağlamında yarar sağlama zarar vermeme eşitlik dağıtıcı adalet gizlilik etik ilkelerinin korunması ancak ve ancak sağlanacaktır ve ne olursa olsun ne kadar ciddi bir değişim dönüşüm olursa olsun insandan üstün zekaya sahip cihazlar robotlar geliyor ekseninde sloganlarla yol alınsa da özellikle sağlıkta yaşamların söz konusu olduğu ve yaşamların korunmasının bazen sınırlarda ince çizgilerle sağlandığı noktalarda insan kontrolünün devre dışı bırakılmaması, sağlık profesyonellerinin işte tam da bu noktada hasta savunuculuğu rolüyle beraber ilgili destek sistemleri üzerinden ellerini çekmemesi, bu ilişki ve iletişimin bu eksende devam ederek ancak etik düşünüşün ve etik karar vermenin sağlanacak olabilmesinin unutulmaması önemli bir kıstas olarak hafızalarda yerini almalıdır. Tüm bunlar neticesinde 21 yüzyılda insan üstü devasa teknolojik gelişmeler olarak atfedilen yapay zekâ sisteminde insan gücünün insanın muhakeme yeteneğinin insanın bilişsel yeterliliğinin el çektirilmesi eden bir süreç yönetilmesi içerisinde olunması oldukça önemlidir. Yanı sıra çeşitli boyutlarda sağlık profesyonellerinden bakım ve tedavi hizmeti alan hastaların ve bireylerin sağlık profesyonellerinin yaptırım gücüne karar verme gücüne olan ve mesleki yetkinlik ve yeterliliklerine olan inanç sistemlerinin de sarsılmayan odağı ve o sağlık profesyoneli ve birey arasındaki güven duygusunu zedelemeyecek süreçlerle ilgili yenilikçi yaklaşımların sağlık bakım hizmetlerine entegre edilmesi zorunludur.