Dini manada insan kurban etme, tarih boyunca birçok medeniyetin ayırt edici özelliği olmuştur. İşte en büyüleyici örneklerden kimilerine bir arada göz atalım.
Binlerce yıllık insanlık ve din tarihi boyunca beşerler, rablerini yahut yetkili şahsiyetlerini kesin bağlılık sözüyle yatıştırmaya çalıştılar. Birden fazla vakit bu son söz, insan kurban etme formunda kendini göstermiştir.
Eskiçağ uygarlıklarında ekmek, hayvan ve bitkisel kurbanların yanında insan kurbanı da gerçekleşmiştir. Mısır’da Nil’e insan kurban edildiğini yeniden Aztek, Maya ve İnka’larda insan kurbanı yapıldığını biliyoruz. (Bkz. A.Almutak, Eskiçağ Uygarlıkların Kurban Edilen Hayvanlar Üzerine Bir İnceleme)
Batılı çağdaş antropologlar içinde kurban konusuna birinci dikkati çeken ve açıklama yapan kişi Antropolog, E. B. Tylor kurbanı “insanın kendi isteğinin karşılanması için kutsal olarak algıladığı ögeyle bağ kurma çabası” olarak değerlendirmiştir. Bilimsel araştırmanın yolunu açmıştır. (E. B. Tylor, Primitive Culture: Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Language, Arka and Custom II, New York, 1924, s. 375 vd.).
H. Spencer da büyük ölçüde birebir fikirdedir. Kurbanın kökeninin meyyit mezarlarına yani cet ruhlarına yiyecek ve içecek bırakma geleneğine dayandığını öne sürer. Ölüler bu formda mutlu edilmezse onların ruhları geri gelip çeşitli felaketlere neden olabilirler. Sonuç olarak meyyit için taze yiyecek ve içecek sunma vakitle kurbana, meyyit için yapılan cenaze merasimleri de merasim ve ritüellere dönüşmüştür (H. Spencer, The Principles of Sociology, New York, 1898, s. 267 vd.).
Doğası gereği dini olan yamyamlık ve kelle avı uygulamaları üzere, insan kurban etmenin ne manaya geldiğine dair çağdaş algılarla yakından ilişkilidir ve bugün kabilelerin dış dünyayla çok az teması olduğu yahut hiç teması olmadığı dünyanın ücra bölgelerinde pekala devam ediyor olabilir. Amazon yahut Yeni Gine yağmur ormanlarının birtakım bölgelerinde olduğu üzere. 12.000 yıl evvelki neolitik ihtilalden evvel insan kurban etme konusunda çok az şey biliniyor. Küçük Asya ve Dicle-Fırat Hilalinde , doğurganlık ayinleri ve başarılı hasat gereksinimiyle irtibatlı insan kurban edildiğine dair deliller vardır.
Eski Mısır’da İnsan Kurbanı
Kanıtlar seyrek olsa da, hanedan öncesi Mısır’da bir hükümdarın mevti üzerine öbür dünyada ona hizmet edebilmeleri için hizmetkarların toplu olarak öldürülmesine dair ipuçları veriyor. Deliller dini kent Abydos’tan geliyor ve kalıntılar, fedakarlık hareketinin hiçbir çaba belirtisi olmaksızın istekli olduğunu gösteriyor. Daha fazla insan kurban etme uygulamasına dair ispatlar, Mısır’ın krallıklardan hanedan kademesine geçişinden evvel MÖ 2800 civarında ortadan kayboldu.
Levant ve İncil’den Kanıtlar
Moavlılar İncil’de insan kurban etme konusunda detaylı olarak bahsedilir. II Kings’e nazaran, insan kurban etmek yaygın değildi fakat rableri Chernosh için tehlike vakitlerinde yapılırdı.
İsrail Krallığı, Meyyit Deniz etrafındaki alanları kapsayan ve Ürdün’e kadar uzanan Moab Krallığı ile sık sık çatışma halindeydi. Moav başşehrinin İsrail Kuşatması sırasında (II.Krallar 3:27), Moab hükümdarı kendi oğlunu kurban etti. Kurbanın akabinde İsrailoğulları ortasında büyük bir öfke vardı
Mukaddes Kitapta ferdi insan kurbanlarının öteki birçok örneğinden bahsedilir. İbrahim’in oğlu İshak’ı kurban etmek için yaptığı başarısız teşebbüsün yanı sıra (Kur’an’da da bahsedilmektedir), kurbanların sahiden gerçekleştirildiği diğer kurban örnekler vardı.
Yahuda hükümdarları Ahaz ve Manassah da çocuklarını kurban ettiler. Birincisi (II.Krallar 16:13) oğlunu bir sunu olarak yakarak kurban etti ve ikincisi (II. Tarihler 33:6) birebirini yaparak iki oğlunu Hinnom vadisinde yaktı. Bu, Allah’ı kızdırdı ve sonraki dinlerde vadi cehennemin simgesi oldu.
Birçok akademisyen, antik İsraillilerin Molok isimli eski bir Kenanlı yaradanına -yakarak- çocuk kurban ettiğine inanmaktadır. Eski İsraillilerin hepsi bu ritüeli uygulamamıştır – uzmanlar bu ritüelin yalnızca hayatlarını Moloch’a ibadet etmeye adamış bir İsrailli kült tarafından uygulandığını ve Kenan asıllı olduğunu düşünmektedir.Bazı akademisyenler, Molok’un antik İsrail toplumunda hiçbir vakit var olmadığını ileri sürerek bu argümana karşı çıkarlar. Bu akademisyenlere nazaran Molok sözünün türetildiği mlk sözü “tanrı” manasına gelmez, daha çok “kurban” manasına gelir. Bu nedenle, kurban merasimleri daha genel manada yapılmış olabilir yahut tahminen de hiç yapılmamıştır. Bilim insanları mevzu üzerinde hemfikir değiller ve tartışmalar bugün de devam etmektedir.
Avrupa’da İnsan Kurbanı
Antik çağın Avrupa kültürleri de şiddetin en son dini tabirine yabancı değildi. Yunanlılar, Romalılar, Keltler ve Cermen halklarının tümü, muhakkak bir dereceye kadar ritüel insan kurban etme uygulamaları yaptılar.
Eski Yunanlılar,
Eski Yunan medeniyetinde ngellilerin, hatalıların yahut kölelerin felaketi önlemek için bir uçurumdan atıldığı “pharmakos” uygulanıyordu. Yunanlılar daha uygar bir topluma hakikat ilerledikçe bu süreç daha sonraki antik çağda ortadan kayboldu. Roma toplumunda insan kurban etmek enderdi . İnsan kurban etme daha uygar olmayan bir çağın kalıntısı olarak görülüyordu ve Roma ilerledikçe kurbanın yerini oyuncak bebekler yahut heykelcikler üzere sembolik eşyalar aldı.
Romalılar
Romalıların MÖ 216’da, Roma’nın Cannae’de Kartacalılara yenilmesinden sonra (Roma tarihindeki en büyük mağlubiyet olduğuna inanılır), iki Galyalı ve iki Yunan çift, ilahlara yalvarmak için Forum Boarium’un altına gömüldü. Aksiyon, birçok kişi tarafından Roma ruhuna büsbütün yabancı olarak görüldü. Ayin görünüşe nazaran Roma’nın Galya’yı fethi sırasında tekrar uygulandı .
Romalıların insan kurban etmeyi düşünmedikleri ritüel cinayet gelenekleri vardı. Hermafrodit (çift cinsiyetli) çocuklar nizamlı olarak boğuldu. İffetsiz olmakla suçlanan Vesta bakireleri, özel olarak inşa edilmiş odalara canlı diri gömüldü. İffetlerinin Roma’yı koruduğuna inanılıyordu, bu nedenle barış vakitlerinde bile iffetsiz bakireler dini inançların kurbanı oldular. Romalılar , arenada mevtin chtonic ilahları yatıştırdığına inanılmasına karşın, gladyatör dövüşünü muhakkak dini bir fedakarlık olarak görmediler .
Görünüşe nazaran Romalılar birçok seviyede kurban ritüeli uygulamış lakin bunu başka kültürlerde kurban ritüeli ismi altında yapmamışlardır.
Keltler
Keltler,yoğun bir halde insan kurban ettiler. Cenaze ayinleri, öbür dünyada efendilerine katılmak için ateşe verilen dev hasır adamlarda hapsedilen hizmetlilerin yakılmasını içeriyordu.
Her ilah için birçok farklı ritüel öldürme formülü vardı . Teutatis’e sunulan kurbanlar boğuldu, Erus’a yönelik kurbanlar asıldı ve kırbaçlanarak öldürüldü, Taranis’e yönelik olanlar ise yakıldı. Ritüel olarak baş kesme de yaygındı. Bununla birlikte, tüm bu kaynakların açıklamalarının, Keltlerin barbar yabaniler olduğu imajını vermek için uygulamaları abartmış olabilecek Greko-Romenlerden kaynaklandığını not etmek değerlidir.
İskandinavlar da dahil olmak üzere Germen halklarının misal ayinleri vardı. Teutoberg Ormanı Savaşı’ndan sonra , birçok Alman, Roma inançlarını benimsediği için Romalı kumandanlar Mars’a kurban edildi. Bu ritüel, kurbanlarının kopmuş kollarını ağaç kısımlarına asmayı da içeriyordu.
İskandinavlar ayrıyeten, efendilerine Valhalla’ya kadar eşlik etmeleri için köleleri öldürerek hizmetli kurban etme biçimlerini de benimsedi. Normandiya prensliği Rollo’nun kurucusu keşiş Adémar de Chabannes’e nazaran, vaftiz edilip Hıristiyanlığa geçmesine karşın İskandinav ilahlarının onuruna insan kurban etti.
Fenikeliler ve Kartacalılar
Hem Yunan hem de Roma kaynaklarına nazaran, Fenikeliler ve Kartacalılar bebek kurbanı uyguladılar. Kartaca hakkında yazılanların birden fazla elbet Romalı düşmanlarına ait önyargılı görüşten gelse de, ispatlar göz önüne alındığında, akademik dünyada Kartaca dünyasında bebek kurban etmenin ne ölçüde ve nasıl yapıldığına karşın bir gerçek olduğu yaygın olarak kabul edilmektedir.( yapıldığı tartışmalıdır) Mevcut ispatlar, tophet ismi verilen bir çocuk mezarlığına 20.000 çömlek bırakıldığını gösteriyor.
Yunan Plutarch , bu çeşit kurbanların sıradan olduğunu argüman ederken bebeklerin ilah Moloch’a kurban edidiği anlatılır. Diodorus Siculus’un Bibliotheca Historica’sında muharrir, uzatılmış elleri aşağı yanlışsız eğimli bronz bir Cronus heykelini tanımlar. Bebekler ellerinin üzerine konulacak ve bunun üzerine bir ateş çukuruna yuvarlanacaklardı. Bunlar üzere arkeolojik olmayan öyküler akademik etraflarda tartışılır ve ekseriyetle Kartaca aykırısı propaganda olarak atfedilir.
Aztekler
İnsan kurban etme konusunda bilhassa dikkate paha olan, insan kurban etmenin yasal olduğu Azteklerin kültürüdür . Aztekler, rableri Huitzilopochtli’nin her gece ay ile savaşmak için insan kanına gereksinim duyduğuna ve böylelikle güneşin sabah tekrar doğabileceğine inanıyorlardı.
Aztek imparatorluğu, denetim merkezi Tenochtitlan kentinde , Aztekler üzerinde ayrıyeten hakimiyet kurarak endişe yoluyla denetim aşılamak için insan kurban etmeyi kullandılar. Her yıl, tüm Aztek bölgelerini temsil eden muhalif savaşçıların, mümkün olduğu kadar çok esir almak için savaş alanında yarıştığı “Çiçek Savaşları” yapıldı. Bu tutsaklar, birçok allahtan birine kurban edilmek üzere müthiş bir yazgıya maruz kalırken, tutsak edenler hünerleri için ödüllendirilecekti.
Kurban edilenler sadece tutsaklar değildi. Hayatın her kesitinden aileler, ilahların beğenisini kazanmak için kendi ailelerinden birini sunardı. Bebeklerin ve çocukların yağmur rabbi Tlaloc’a sunulması bilhassa dikkate bedeldir.
Huitzilopochtli’ye yapılan fedakarlıklar, kurbanı dik bir piramidin zirvesindeki tapınağa, basamakları kandan kaygan bir halde yürütmeyi içeriyordu. Kana bulanmış bir sunağın üzerine atılmış, kolları ve bacakları gökyüzüne bakacak biçimde yerinde tutulmuştu. Rahip daha sonra obsidyen camdan yapılmış kurbanlık bir hançer kullanır ve kurbanın göğsünden kalpleri keserdi. Ceset daha sonra dik basamaklardan aşağı atıldı. Son olarak, başları cesetlerinden çıkarıldı ve tüm kurbanların kafataslarının sergilendiği tzompantli ismi verilen bir kafatası rafına eklendi.
Tlaloc’a kurban edilen çocuklar daha da acı verici bir bahta maruz kaldılar. Tlaloc’un ekinlere yağmur yağdırmak için çocukların gözyaşlarına gereksinim duyduğuna inanılıyordu, bu yüzden kurbanlar kalpleri göğüslerinden çıkarılmadan evvel en dayanılmaz azaplara maruz bırakılıyordu. Bu uygulamaların başında tırnakların çekilmesi gelmektedir.
Aztekler, tüm kurban merasimlerine ek olarak yamyamlık da yaptılar ve kurbanlarının derisini yüzdüler. İmparatorluklarının son vakitlerine yanlışsız, Tenochtitlan, ( İspanyol fatihler tarafından teşvik edilen ) yeteri kadar sahip olan tebaalarından oluşan bir koalisyon tarafından kuşatıldığında , Aztekler her gün binlerce kişiyi feda ediyorlardı. Bir sav, Aztek rahiplerinin bir günde 80.000 kurbanı öldürdüğünü belirtir. Bu bir abartı olsa da, imparatorluğun son yıllardaki nüfusunun neden önemli bir düşüş içinde olduğunu açıklıyor.
Mayalar
İspanyol işgaline kadar (MS. 1697) Meksika’nın güneydoğusunda binlerce yıl varlığını sürdüren Maya medeniyetinin, kurban ritüellerinde insan kurban etmesi 12. yüzyılda başladı. Mayalar, Kafkas Arnavutlarında görülen bir esir kurbanı ritüeli uygularlardı. Bu ritüelde, alınmış esirlerden birinde olağandışı bir durum görülürse, bu esirin boynuna kutsal olduğuna inanılan pamuk bir ip bağlanıp, bir yıl mühletince tüm istekleri yerine getirilerek yaşatılırdı. Sonunda bedeni gül yağı ile ovulduktan sonra Ay Tapınağı’nda rahip tarafından kalbi çıkarılırdı. Rahip, bu kalp üzerine elini koyup dua ederek halkı kutsardı.
Batı Afrika
Batı Afrika’nın belli bölgelerinde, bilhassa Benin’de ve bilhassa bir hükümdar yahut kral öldükten sonra insan kurban etmek yaygındı. Her yıl 500 kurbanın öldürüldüğü bir olaya ek olarak bu olaylarda binlerce insan öldürüldü. Günümüz Gana’sının Ashanti bölgesinde idam cezası ekseriyetle hatalı tarafı ilahlara kurban etmeye bağlıydı. Bu uygulamalar 19. yüzyıla kadar devam etti. Kıtanın kuzey kesitlerinde İslam’ın yayılması, aşiretlerin insan kurban etme ritüeli inançlarına son verdi.
Günümüzde İnsan Kurbanı Büyük Bir Kısmen Ortadan Kayboldu…
Ritüe lolarak insan kurban etme bugün son derece azdır. Bununla birlikte, vakit zaman birkaç izole olay rapor edilmektedir . İnsan kurban etmek tüm dünyada yasa dışıdır lakin uygulamayı apaçık bir sır içinde sürdüren tarikat örnekleri vardır. Brezilya, Şili, Meksika, Panama, Hindistan, Liberya, Uganda, İtalya ve Birleşik Krallık’ta son yıllarda insan kurban etme hadiseleri görüldü. Yasa, insan kurban etmenin kültürel normlarını açık bir biçimde kısıtlamışt lakin tekrar de yasalar insan psikolojisini düzeltmede yetrrsiz kalabimektedir. Günümüzde sapkın tarikatlarda insan kurban etme, toplu intihar fikri çağdaş kültürel tolumlarda hala cazip gelebilmektedir.