Zaman 1800’lerin sonu, yirminci yüz yıla girmeye ramak kalmış, en değerli turistik geçimkaynağı kaplıcalar olan kasabanın birinde şifa dağıtacak bu sulara zehirli atıklardan binlercemikrobun bulaştığı fark edilir. Bunu ortaya çıkaran bir bilim …
Zaman 1800’lerin sonu, yirminci yüz yıla girmeye ramak kalmış, en kıymetli turistik geçim
kaynağı kaplıcalar olan kasabanın birinde şifa dağıtacak bu sulara zehirli atıklardan binlerce
mikrobun bulaştığı fark edilir. Bunu ortaya çıkaran bir bilim insanıdır ve halka duyurmak
istediğinde ise olanlar olur. Basın, sermaye ve siyaset üçgeni ortasında işi çok zordur. Günün
sonunda, kişisel uğraşı onun ‘Bir Halk Düşmanı’ ilan edilmesine sebep olur. Norveçli
büyük usta Henrik Ibsen’nin yazdığı, günümüzde birçok bahse şablon olacak oyunu Bir
Halk Düşmanı, İstanbul Büyük Kent Belediyesi Kent Tiyatroları’nda Nisan ayında prömiyer
yaptı.
Tiyatronun niçin sonsuz ve üniversal bir sanat olduğunu anlamak sıkıntı değil. Antik dönemin
yazılı metinlerinden, natüralizme, politik tiyatrodan postmodern yapıdaki yapıtlara kadar
insanlığa ilişkin hislerin, çağlar geçse de ele aldığı problemlerin benzerliği ya da değişmezliği
çok aşikâr. Müellif tiyatrosundan direktör tiyatrosuna geçişle birlikte seyircinin konuyu
bilmesi, daha evvel oyunu izlemiş olmasına karşın tiyatroya merakını ayakta tutan şey bu
farklı sahnelenişler ve bakış açıları oluyor. İşte tiyatroyu büyülü kılan tam da bu.
Bir Halk Düşmanı dönem sonuna yakın prömiyer yaptı. İki hafta seyircisiyle buluşup ekimde
tekrar perde demek üzere sahnesini öteki oyunlara emanet etti. Oyunun konusu olan, bilim
insanının gerçekleri anlattığı ve basılmayan mektubuna benzememek için seçimlerden önce
oyunu tanıyalım, olanları hatırlayalım istedim. Yeni dönemde sizler için sahneleniş üzerinden
oyuncular ve direktörle kısa bir söyleşi ile tekrar ‘Bir Halk Düşmanı’ kelamım olsun.
Günün hangi saatinde size konuksam kahve olur, çay olur ya da canınız ne çekiyorsa
içeceklerinizi alın, buyurun başlayalım.
Ibsen 19 Yüzyılda (yy) harika çağdaşlara denk gelmiş, birey sıkıntılarından, toplum
eleştirilerine, bayan haklarından ki kendisi insan hakları demeyi tercih etmiş, bilime çok
sayıda içeriği tiyatro yapıtlarında yer vermiş, eleştirel akılcı anlayışıyla çağdaş tiyatronun
kurucu önderlerindendir. Muharririn yaşadığı periyot sanat açısından dünyada büyük ustaların
ortaya çıktığı toplumsal, sosyoekonomik dönüşümlerin hızlandığı bir süreçtir. Puşkin, Gogol,
Charles Dickens, Dostoyevski, Çehov, Chopin, Verdi, Wagner, Marx, Engels, Hugo, Freud, Monet, Renoir, Mendel, Curie üzere isimlerin çağdaşı olan Ibsen onlardan, onlar Ibsen’den
etkilenmişlerdir.
Bir Halk Düşmanı oyunun yeni çevirisini Dilek Başak Carelius yapmış. Direktör, tiyatro ve
edebiyat alanında çok sayıda çalışması, mükafatları olan Orhan Alkaya. Politik duruşu nedeniyle
sıkıyönetimlerden nasibini alan Alkaya tiyatro yapmaktan alıkonduğu yıllarda gazetecilik,
editörlük yaparak tekrar tiyatro ismine var olmuştur.
Ibsen bu oyununun tipi için kararsızdır. Arkadaşına yazdığı bir mektubunda ‘Yeni oyunumu
dün tamamladım. Oyun beş perde ve ismi da Bir Halk Düşmanı. Güldürü mi yoksa dram mı
olduğuna hala karar veremedim. Birçok komik öge içermesine rağmen bunların arkasında
ciddi bir niyet var.’ der.
Oyunun konusundan bahsettiğimde 2011 yılında Recep Tayyip Erdoğan’ın Artvin Hopa
Meydanı’nda yaptığı miting öncesinde HES’leri protesto etmek için ‘Su haktır, satılamaz’
pankartı açan Metin Lokumcu’nun vefatını ve sonrasında yaşananları hatırlayacağız ya da
kanser yapan eserleri halka açıkladığı için hakkında mahpus istemiyle dava açılan bilim insanı
Bülent Şık’ın ‘Bilim insanı şirketlere yahut kurumlara değil, öncelikle topluma karşı
sorumludur’ dediğini. Basına baksak son on yılından örneklemelerin sonu gelmeyecek bir
acınası hal… Ya da oyuna husus olan kaplıca örneğini zelzele uzmanlarına yıllar boyu
kulağını tıkayanların son yaşanan felaket sonrası birinci işlerinin, ömrünü zelzele konusuna
adamış bilim insanı Prof. Dr. Ahmet Ercan’ı göz altına alması ile yer değiştirsek oyunun
etkisinde bir değişiklik olmaz. Mevzu üniversal olmasına üniversal de 1882 tarihinde yazılmış
esere mevzu olan kıssayı biz bu coğrafyada hala niçin aralıksız yaşamaya devam ediyoruz?
Yönetmen Alkaya da metni ele alırken baktığı yer için ‘Sanayi ihtilali ile gövdelenen
kapitalizm kadar, su başını tutan tarım toplumu da itaat gerektiren bir sistem öngörüsüne
sahipti. Elbette sistemlerin “minima de malis”leri vardır, berbatlığın küçüğü yani, ancak ne
derseniz deyin, kötülük kötülüktür. Kötülük/Sistem karşısındaki insan davranışlarının izini
sürmeye çalıştım.’ diyor.
Konu özetle şöyle; Hekim Stockmann Norveç kasabalarının birinde kaplıca tabibidir.
Doktorun ağabeyi ise iktidarın bütün güçlerini üzerinde taşıyan Lider Peter Stockmann’dır.
İkisi ortasında gerçeklerin açığa çıkarılması ya da gerçeklerin bedelinin ekonomik kaybının
kime ödetileceği konusunda önemli bir görüş ayrılığı ana çatışmayı başlatır. Muhalif Halkın
Sesi gazetesinin yazı işleri müdürü, birebir gazetenin çalışanı, basımevi sahibi, tabibin ailesi, gemi kaptanı ve kasabalılardan oluşan kurmaca dünyasında muharrir kelamını hiç sakınmaz.
Oyunun başında hekim bilimin sunduğu gerçekleri halka anlatmak isteğiyle, onların ve
kaplıcayı ziyaret edecek turistlerle hastalar için sıhhatin tehdit altında olduğunu vurgular ki o
anda bir ‘Halk Kahramanı’ dır. Ve basın onun yanındadır. Lakin sonra merkeziyetçiler ve
sermayedarlar için ortaya çıkan sakıncalar, halkın da küçük karlarında olacak kayıplar
dolayısıyla bilim insanı ‘Bir Halk Düşmanı’na döner. Ve yıllarca hizmet ettiği, sevildiği,
saygı duyulduğu kasabada ailesi ve onu destekleyenlerin yaşayamaz hale getirilmesini izleriz.
Doktorun halk toplantısındaki uzun tiradı Ibsen’in içinde ne varsa sakınmadan
seslendirdikleridir aslında.
Cumhuriyet tarihinin tahminen de en değerli seçimine günler kalmışken gerçek Halk
Düşmanlarını hatırlamamız, görmemiz ve asla unutmamamız için bize 19 yüzyıldan seslenen
Ibsen’e hürmetlerimle.
Fotoğraflar: Sadi Ayan