6 Şubat Zelzelesi, yüzyılın felaketi, yüreğimizi dağladı. On kentte – maalesef şimdilik – 25 bini aşkın vatandaşımızın canına mal olan, 13 milyon insanı etkileyen bu afet, Anadolu’nun kadim tarihindeki büyük sarsıntılar zincirinin son halkası oldu.
Hatay’ın makus talihi ve tarihi
Yaşadığımız coğrafyada tahminen de hiçbir kent, antik Antakya kadar sarsıntının tahribatıyla yüz yüze gelmedi. Antakya, Roma İmparatorluğu’nun en kıymetli kentlerinden biriydi. Tarihçiler, yüzbinlerce nüfusuyla Antakya’nın, imparatorluğun üçüncü büyük kenti olduğun yazmışlardı. İmparator Trajan, ılıman ikliminden ötürü sonbaharda Roma’dan Antakya’ya geliyor ve kışları burada geçiriyordu. Mahiyeti ve devletle işleri olanların da kente gelmesiyle birlikte Antakya’nın nüfusu kış aylarında daha da artıyordu.
M.S. 115’in Aralık ayında Trajan tekrar Hatay’dayken yaşanan zelzele, bu nüfus yoğunluğundan ötürü çok daha yıkıcı sonuçlara yol açmıştı. Sarsıntı o kadar güçlüydü ki, tarihçiler ağaçların havada uçuştuğundan kelam etmişlerdi. İmparator, sarayından kaçarak kendisini bir stadyuma atmıştı.
Antakya ayrıyeten, sarsıntı sonrası başlayan yangınla bir uçtan bir uca alevlere teslim olmuştu. İmparator Trajan, bu zelzeleyle ilgili olarak Hristiyanları suçlamış, sapkın olarak gördüğü yeni dinin mensuplarını kentin yerle bir olmasından sorumlu tutarak Piskopos Ignatius’u aslanların önüne attırarak öldürtmüştü.
Ancak zelzeleler takip eden asırlarda da durmayacak, M.S. 458’de bir diğer sarsıntı Trajan’ın yaptırdığı duvarları yıkacaktı. Tarihçi Procopius’a nazaran, 526’daki bir sarsıntı tam 250 bin kişinin vefatına yol açmıştı.
Rakam muhtemelen abartılıydı lakin yeniden de bu sayı, sarsıntıdaki hakikaten yüksek can kaybına dair bir işaret sayılabilir. Antakya’da birebir yıl içerisinde yeni bir zelzele daha yaşanmış ve yeniden büyük can kaybı olmuştu. Hatay ayrıyeten; 542’de veba salgını, 573’te Pers ordularının saldırısı ve 588’deki bir diğer zelzeleyle 4’üncü yüzyılı kapatacaktı.
Kommagene Kralı’nın “kimse yıkamaz” dediği mezarı yerle bir olmuştu
M.Ö. 1’inci yüzyılda, antik Kommagene ülkesinin hükümdarı I. Antiochus, Adıyaman Nemrud dağında kendisi için dev bir mezar ve anıt inşa ettirmişti. Antiochus, kibirli ve cüretkâr birisiydi.
Devasa mezar ve anıtını da bu anlayışla yaptırmış, üzerine de “Bunlar vaktin zulmünden ziyan görmeyecek” kelamlarını nakşettirmişti. Hükümdarın 61 metre olarak dağın eteklerinde inşa ettirdiği ve akıl almaz bir emekle dağın tepesine – olağan ki kölelerce – taşıttığı konik tümülüsün etrafı da hükümdarın “öbür dünyada bir arada olacağını umduğu tanrıların” heykelleriyle (panteon) donatılmıştı.
Bugün, hepimizce bilinen heykeller yerinde dursa da Antiochus’un “kimse yıkmaz” dediği mezarının ise yerinde yeller esiyor. Bu durumun, milattan sonraki asırların çabucak başlarında meydana gelen bir zelzeleden kaynaklandığı varsayım ediliyor. Arkeologlar, “Mezar burada fakat bulamıyoruz” diyor.
Lidya zelzelesiyle 12 kent yıkıldı
Antik çağda, bugünkü Manisa ve Denizli kentlerinin sonları içindeki bölge olan Lidya, M.S. 17’de büyük bir sarsıntıyla sarsılmıştı. Gece meydana gelen zelzelede tam 12 kent yerle bir olmuştu.
Türkiye’deki kayda paha sarsıntılardan bir başkası de M.S. 262’de yaşanan İzmir Efes sarsıntısıydı. Sarsıntıda yalnızca Efes değil, etrafındaki birçok kent de yıkılmıştı. Bu sarsıntıyla Efes’in çehresi değişmiş, yüzlerce bina yok olmuş, ondan fazla kamu binası sıfırdan inşa edilmişti.
Bu sarsıntının ayrıyeten etraf kıyılarda güçlü bir tsunamiye yol açtığı da kayıtlara geçmişti. Antalya’nın batısındaki Likya krallığı da Anadolu’daki yıkıcı zelzelelerin birine sahne olmuş antik devletlerden birisiydi. M.S. 141’de meydana gelen zelzele, yıkımın akabinde büyük su baskınlarına yol açmış; Rodos, Kos ve Simi adaları tsunamiye maruz kalmıştı.
Ayasofya’nın kubbesi tahrip olmuştu
İstanbul’un dünya literatürüne de giren birinci büyük zelzelesi ise biri 19 Ekim 554’te olmuştu. İstanbul’da tıpkı yıl ayrıyeten 14 ve 23 Aralık’ta iki büyük sarsıntı daha yaşanmıştı. Bu zelzelelerde Bakırköy tarafında birçok kilise yıkılmış, Ayasofya’nın kubbesi de hasar görmüştü.
İstanbul’un yaşadığı şiddetli bir öteki sarsıntı ise 740 yılında olmuştu. Bu zelzele de de Aya İrini kilisesi büyük hasar görmüştü. İstanbul’un Bizans idaresinde olduğu devirdeki başka bir zelzele ise 869’da gerçekleşmişti.
1509 İstanbul zelzelesi: “Kıyamet-i Sugra”
Osmanlı İmparatorluğu evresinde, II. Beyazıt’ın saltanatında, 1509 yılında meydana gelen zelzele ise tarihi kaynaklarımıza “Kıyamet-i Sugra” (Küçük Kıyamet) olarak geçmişti.
Bu zelzelede İstanbul’un pek çok semti büyük tahribata uğramıştı. Zelzelede 109 cami büsbütün yerle bir olurken, Fatih ve Ayasofya Mescitlerinin birer minaresi de yıkılmıştı. İstanbul sarsıntısı, 5 ila 13 bin ortasında olduğu iddia edilen can kaybına yol açmıştı.
Artçı sarsıntılar 1,5 aya yakın devam etmişti. 22 Mayıs 1766’da meydana gelen bir diğer İstanbul sarsıntısında de yaklaşık 4 bin kişi hayatını kaybetmişti.
Türkiye tarihinin 19’uncu yüzyıldaki son büyük zelzelesi ise 20 Eylül 1899 tarihinde Aydın ve Denizli bölgesinde yaşanmıştı. Sarsıntıda 749 kişi ölmüş, 706 kişi yaralanmış, 14 bin 514 bina da yıkılmıştı. Sarsıntıdan ötürü evsiz kalanların sayısı ise 80 bin civarındaydı.
– Dr. Musa Tokmak, “Batı Anadolu’da Zelzeleler ve Antik Yer Seçimi”, ODTÜ Doktora Tezi, Ankara 2012
– Dr. Zafer Atar, “Fotoğraflarla 1899 Aydın – Denizli Depremi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Mecmuası, Güz 2013
– Caleb Howells, “Antik Çağda Küçük Asya’yı Yıkmış Depremler”, greekreporter.com, 11 Şubat 2023
– “Anadolu: Felaketlerin Kurduğu Bir Tarih”, nationalgeographic.com