Cumhurbaşkanı Erdoğan Seyahat hareketçilerine ‘çürük ve sürtük’ diye hitap edince haklı olarak büyük bir reaksiyon oluştu. Bütünleştirici güç olması gereken bir cumhurbaşkanı neden bu lisanı kullanıyor? Karşılık olarak muhalefet nasıl durum almalı? Koç Üniversite…
Cumhurbaşkanı Erdoğan Seyahat hareketçilerine ‘çürük ve sürtük’ diye hitap edince haklı olarak büyük bir reaksiyon oluştu. Bütünleştirici güç olması gereken bir cumhurbaşkanı neden bu lisanı kullanıyor? Karşılık olarak muhalefet nasıl durum almalı? Koç Üniversitesi Öğretim Üyesi, siyaset bilimci Prof.Dr. Murat Somer’e sordum. Somer’e nazaran siyasal maksada yönelik söylemsel bir şiddet var.
– Biliyoruz ki bugün hem dünyada, hem de Türkiye’de çatışmacı bir anlayış karar sürüyor, lakin çatışmacı lisan daha ileri gitti, halkına küfür etmeye vardı… İktidar benzeri kelamların bedelini ödemedikçe daha da ileri gidiyor ve her gelinen nokta, bir evvelkini doğal kılıyor güya… Bunu sağ popülizmle açıklamak mümkün mü?
Bence hayır. Popülist ögeler var, fakat doğal bu gereğince açıklayıcı değil. Nedenleri ve gayelerinin yanı sıra vakit içindeki içerik ve şiddetteki kaymaları da açıklamıyor. Bu lisan kutuplaştırıcı bir lisan. Birebir vakitte da siyasal bir strateji ve güç kullanma aracı. Yani siyasal bir maksada yönelik olarak kullanılan söylemsel bir şiddet kelam konusu.
– Pekala buradaki siyasal hedef ne?
Akademik çalışmalarımda irdelemeye çalıştığım üzere, AKP’nin daha birinci yıllarından itibaren belirli siyasal amaçlara ulaşmak için kutuplaştırıcı siyaseti ve lisanı kullandığını görüyoruz. Ancak vakit içerisinde maksat değişiyor. O zamanki maksadıyla bugünkü farklı. AKP birinci periyotlarında “dahil edici kutuplaştırma siyaseti” izledi. Muhalefetten ve siyasetin çeperlerinden geliyordu. Ve temsil ettiği, ortalarında birçok dezavantajlı kesim de olan kitleleri, kendi kimlik ve ideolojisini, devlete ve ana akım topluma kabul ettirmek, dahil etmek, pastadan daha çok hisse aldırmaya yönelik bir siyaset takip etti. Bunun için de toplumu ayıran, bir yandan mevcut kitlesini konsolide ederken güçlenmek için farklı kısımlardan yeni iştirakleri da davet eden, yani kapsayıcı bir boyutu da olan, bir yandan da direnç gösterecek kurum ve kitleleri itibarsızlaştırmaya yönelik bir lisan ve siyaset kullandı. O vakit AKP tıpkı vakitte yükselen bir siyasal hareket ve güçtü.
– Bugün?
Bugün ise AKP kendi seçkinini yaratmış, devlete dahil olmuş, kendi kitlelerine değerli ayrıcalıklar sağlamış ve sağlayan, yirmi yıllık bir iktidar. Tıpkı vakitte da gerileyen, küçülen, zayıflayan bir hareket. Hasebiyle bugün “dışlayıcı/korumacı kutuplaştırma siyaseti” izliyor. Yani yeni seçkin ve halk kısımlarını iktidara getirmek, dahil etmek ve pastadan daha fazla hisse almaya yönelik değil. Elindeki gücü kaybetmemek ve paylaşmamak, kitlesinin ayrıcalıklarını korumak, yolsuzluklar için hesap vermemek, bunun için de öteki herkesi dışlayan bir lisan ve siyaset. Bu bağlamda ‘halk’ derken kastettiği de tüm Türkiye Cumhuriyeti halkı değil kendi seçkini ve tabanı. Bunu Erdoğan’ın konuşmalarında uzun müddettir gözlemliyoruz. Halk yahut “biz” derken açıkça tüm halkı değil de yalnızca kendi destekçilerini işaret ediyor. Bu bağlamda son kullandığı küfür ile de halka küfür etmiş olmuyor, kendi açısından “bizi” tehdit eden “onlara” yani düşmanlara hakaret ediyor, lakin söylemeye gerek olmamalı ki bu herkes için yıkıcı bir siyaset. Zira kelam atıldığı yerde kalmaz, tüm bir toplum olarak çürüyoruz.
Yolsuzlukları korumak için…
– Geçmişte ‘ahlak normları’nın kullanıldığı bir siyasete tanıklık ettik mi biz?
Burada siyah beyaz karşılaştırmalar yapmamakta yarar var. Cumhuriyet boyunca devletin ve siyasetin kutuplaşmayı kullandığını görüyoruz. Fakat bugünkü kadar sorumsuz, sağduyunun ve birlikte yaşama içgüdüsünün şahsen iktidar tarafından kenara bırakıldığı bir devir yok. Bir analoji yapmak gerekirse misal şeyleri hukuk devleti ve yolsuzluklar için de söyleyebiliriz. Türkiye’de hiçbir vakit tam hukuk devleti olamadık. Lakin bugünkü kadar kanun, teamül ve mevzuatın yani kanun devletinin tasfiye edildiği ve keyfiliğin muktedir olduğu bir periyot yok. Askeri idarelerde bile. Keza yolsuzluklar daima gerçeğimiz ve yumuşak karnımız olmuş. Fakat bugünkü kadar sistematik ve kurumsallaştırılmış bir yolsuzluktan kelam etmek mümkün değil. Zati dediğim üzere son dönemki kutuplaştırıcı söylemsel şiddet de kıymetli ölçüde bu yolsuzlukları korumak, kaybetmemek ve hesap vermemeye yönelik.
Şiddet içeren bir lisan
– İktidarın bu lisanı kullanmadaki hedefi ne olabilir? Bir rant devşirmesi mümkün mü?
Ranttan ne kastediyoruz, bunu netleştirmek değerli. Siyasette bilhassa otoriter idareler altındaki siyasette rant yalnızca oy değil. AKP şu anda legal toplumsal dayanak, yani oy olarak süratle eriyen bir parti. Fakat bir de gayrimeşru takviyeleri var. İçeride ve dışarıdaki yolsuzluk ortakları, akçeli işler içindeki tarikatlar, mafyatik ve paramiliter örgütler ve bürokrasi içinde anayasaya muhalif çalışan kümeler üzere. Burada anlaşılması gereken en değerli hususlardan biri önümüzdeki periyotta AKP içinde en azından muhakkak kısımların seçim-dışı ve şiddet içeren prosedürleri denemek için ortam ve yer kolladığı ve kollayacağı. Bu çok açık. Bahsettiğimiz lisanı de bu bağlamda düşünürsek yalnızca hakaret yahut küfürle tanımlamak mümkün değil. Şiddet içeren bir lisan. İktidarın düşman gördüklerine, ki bu artık bir azınlık değil toplumun kıymetli bir çoğunluğu, bu bölümlere ve muhalefete karşı şiddeti yasallaştıran bir lisan. Çok da gizlemeden dinleyenlerine “bunlara” “düşman hukuku uygulanabilir” diyor. Yani rant çıkar mı derken oy kastediyorsak bence oy çıkmaz. Fakat en büyük rant ne kıymetine olursa olsun ve halkın iradesine karşın iktidarda kalmak. Bu manada ranta ve tabanının militan kısımlarını zinde tutmaya yönelik. Ben bu türlü görüyorum. Bu türlü bir rant çıkar mı? Büyük ölçüde muhalefetin yapacaklarına bağlı.
***Tam da onu soracaktım. Bu noktada muhalefet nasıl davranmalı?
Öncelikle bu lisana karşı ve herkes için demokrasi, hukuk ve refah için dik ve birlikte durmalı. Millet İttifakı ve 6’lı Masa uzlaşması çok kıymetli. Yeni ve daha uygar, sizin tabirinizle “ahlak normlarının” olduğu bir siyaset için taban ve inanç inşa ediyor. Şayet sürerse yeni bir olağan oluşturacak. Fakat bunun korunması ve demokrasi ve adalet mevzularında ortak ses çıkarabilmesi lazım.
İkincisi seçim-dışı ve gayrimeşru siyaset biçimlerine karşı hazırlıklı, dik, proaktif ve zinde durması. Örneğin seçim güvenliği çalışması çok değerli. Bunun için sivil toplumla sinerji ve itimat kurulması da çok önemli.
Kışkırtmaya gelmemeli
Üçüncüsü kışkırtmaya gelmemesi ve halka, iktidarın bahsettiğim siyasetinin iç yüzünü kolay, net ve ispatlarıyla anlatması lazım. Bunu da hikâyeleştirmesi. Bu neden kıymetli? AKP’ye takviye vermiş vermemiş herkesin buraya nasıl geldik ikna olabilmesi için. Örneğin kısa vakit öncesine dek ömür standartlarında yükselme hisseden bölümlere bu algının neden bir sanrı olmadığını lakin üretime değil de borca ve palavraya dayalı olduğu için düzmece ve sürdürülemez olduğunu nasıl anlatacaksınız? Bu lakin öyküleştirerek anlatılabilir.
Takım vurgulanmalı
Dördüncü, iktidarın medya hegemonyasında gedikler açma yollarını aramalı.
Beşincisi ve en değerlisi, muhalefet iktidarın sergilediği bu siyasete karşı lisanıyla, tutumuyla, programıyla, takımıyla ve tahlil teklifleriyle net ve ikna edici bir alternatif sunmalı. Net ve olumlu bir kontrast ve tercih oluşturmalı. Adeta samimi AKP destekçileri dahil herkese “sonu olmayan bu yolu istemiyor daha düzgününü istiyorsanız, demokrasi ve refah istiyorsanız bize katılın” demeli. Burada ortak aday(lar) konusu da çok kıymetli, zira bu alternatif adaylarla özdeşleşecek, onlar temsil edecek. Ancak tek bir adaya indirgenmemeli, takım vurgulanmalı. Tüm bu bahislerde muhalefetin şu ana kadarki muvaffakiyetleri yabana atılmamalı. Lakin yol uzun ve engebeli olabileceği kadar, gerçek siyaset uygulanırsa umulduğundan daha süratli bir toparlanma da olabilir. Yani tahminen birçok kıymetli şart daha eklenebilir: Halka güvenmek. Yanlışsız siyasete halk olumlu cevap verecektir.
Pasta küçüldükçe değirmeni döndürmek zorlaşıyor
– Daima şu söyleniyor: “Ekonomi konuşulmasın diye…!” Konuşulmasa da iktisat hayatımızın her alanında dertli bir biçimde kendini gösteriyorken, ‘laf siyaseti’ bunu unutturabilir mi?
Muhalefet yanlışsız siyasetleri uygularsa bence unutturamaz. Fakat olumsuz senaryolarda üstte bahsettiğim siyasetle kısmen de olsa unutturabilir, zati bu siyaset de bu yüzden uygulanıyor. Ekonomik buhranın iki tesiri unutulmamalı. Bir, iktidara reaksiyon uyandırırken tıpkı vakitte da toplumu bitkinleştiriyor, geçim tasası olan fakat hâlâ kaybedeceği şeyi olan kitlelerin otoriterliğe direncini de zayıflatabilir, teslimiyeti de teşvik edebilir. Lakin ikincisi daha değerli. Nasıl mülteci sorunu da bir kısım iş kesitinin işine geliyorsa, buhran da herkesi birebir etkilemiyor. Servet transferi niçin oluyor? Bir kesim kazanıyor. Kriz ayrıyeten iktidarın koruduğu kitlelerde bir “elindekini koruma” güdüsünü de tetikliyor. Pasta küçüldükçe değirmeni döndürmek zorlaşıyor. Esasen üstte bahsettiğim dışlayıcı/korumacı kutuplaştırma siyaseti tam da bu kısımların hissine hitap etmeyi hedefliyor. Ancak bu bölümün artık azınlık olduğu unutulmamalı. Yani bu kısma dayanmak artık seçim yoluyla iktidarda kalmaya yetmez.
Bizim kültürümüzde hürmet vardır
* Erdoğan; “Biz daima milletimizin lisanıyla konuştuk. Milletimiz bu vandalları nasıl tanımlıyorsa biz de o denli dedik” diye konuştu. Halk, kendi konuştuğu lisan bu olsa bile devletin lisanının bu türlü olmasını ister mi? Empati kurar mı?
Hangi halk? Hangi millet? Ayrıyeten bizim kültürümüzde hürmet ve ölçü de vardır, örneğin kahvede konuşur üzere anne babanın karşısında, büyüklerin yanında konuşulmaz. (İdeal olan her yerde birebir konuşmak olsa da) bayanların, çocukların, konukların vs. yanında daha ihtimamlı konuşulur. Düşmanla konuşmanın bile bir hukuku vardır. Olağan bu normlara uymayanlar da çoktur, o da kültürün bir modülü. Fakat en azından bana nazaran bizim kültürümüzde asıl bu çeşit müspet normlara uymayan şahıslar için kullanılan epeyce olumsuz sıfatlar, caydırıcı nitelemeler vardır. Bir ortada yaşama kültürümüzün teminatı ve geliştirilmesi gerekenler de bunlardır. Erdoğan yıllardır büsbütün siyasal ve bencil motivasyonlarla kültürümüzün en makûs özelliklerini olağanlaştıran, en âlâ ve en korunası özelliklerini ise feda eden bir lisan ve siyaset kullanıyor.