Şanlıurfa Neolitik Çağ Araştırmaları Projesi ve Kazılar
Şanlıurfa’da yürütülen Neolitik Çağ Araştırmaları Projesi, özellikle Göbeklitepe ve Karahantepe’deki kazı çalışmalarının yanı sıra, 12 bin yıl önceki insan yaşamına dair önemli bulgular sunuyor. Bu bağlamda, kazı başkanı Prof. Dr. Necmi Karul ile gerçekleştirdiğimiz bir röportajda, bu sezonki kazı planları ve projeye dair merak edilenleri konuştuk.
Bu sezon kazı çalışmaları için nasıl bir planlama yaptınız?
Göbeklitepe’deki ilk kazılar 1995 yılında başladı ve 2021’de Taş Tepeler Projesi ile birlikte, bu tarih öncesi alanlarda yeni kazılarla bölgenin Neolitik dönemi daha iyi anlaşıldı. Kazı çalışmalarımızı, yerleşimlerin kendine özgü özellikleri doğrultusunda ve genel proje çerçevesinde titizlikle planlıyoruz. Ancak, Göbeklitepe’nin durumu biraz farklı; çünkü burası uzun süre boyunca kazı yapılmış ve birçok yapının gün yüzüne çıkartıldığı, aynı zamanda ziyaretçilere açık bir alan. Bu sebeple, koruma ve konservasyon çalışmalarına büyük önem veriyoruz. 2024 yılı itibarıyla, önceki yıl gibi II. evreye ait yapıların sağlamlaştırma çalışmalarına başladık. Bunun yanı sıra, koruma çatısının altında A ve B yapılarındaki kazı çalışmalarına da devam ediyoruz.
‘CİDDİYE ALINACAK TARAFI YOK’
Göbeklitepe’de artık kazı yapılmayacak haberleri hakkında ne düşünüyorsunuz?
Bu tarz haberler, Amerikalı bir kişinin tıbbi bir ürün reklamı ile ilişkilendirdiği bir video ile gündeme geldi. Ancak, bazı çevreler bu reklamı görmeden, konuyu abartarak yaydılar. Göbeklitepe üzerinden sansasyon yaratma çabası, adeta bir hastalık hâline gelmiş durumda. Bu tür karalamaların temelinde genellikle kişisel veya maddi beklentiler yatıyor. Buradaki toplumu kolay manipüle edebilme düşüncesi ise son derece saygısızca. Ayrıca, yurtdışından talimatla kazıların durdurulduğunu söylemek, Türk akademisine ve kurumlarına yönelik bir hakarettir. Kısacası, bu tür iddiaların ciddiye alınacak bir yönü yok. Alandaki ağaçların kazıları engellemek amacıyla dikildiğine dair söylemler de mevcut. Arazi sahipleri, yüksek kamulaştırma bedeli almak için bu ağaçları kendilerinin diktiğini ifade ediyor. Bu konuya ilişkin koruma kurulunun aldığı kararlar var ve ağaçların taşınması uzun bir süredir gündemde.
‘BÜYÜK DÖNÜŞÜMÜN COĞRAFYASI’
Taş Tepeler Projesi’nin öneminden bahseder misiniz?
Taş Tepeler Projesi, çokuluslu ekipler tarafından yürütülen ve yerleşik hayatın başlangıcını araştıran önemli bir çalışmadır. Yerleşiklik ve üretici yaşamın başlangıcı, günümüz toplumsal düzeninin temellerinin atıldığı bir dönemi temsil eder. Bu nedenle, şu anda 10 farklı alanda süren kazılarla bu bölgeyi “Büyük Dönüşümün Coğrafyası” olarak tanımlıyoruz. İncelediğimiz insanlar, “son avcı ilk yerleşik toplumlar” olarak karşımıza çıkıyor ve bu dönüşümün izlerini en iyi şekilde koruyan bir bölgedeyiz. Taş Tepeler, Anadolu’nun insanlık tarihine katkılarını, tarih öncesi çevreyi ve insanın 12 bin yıl önceki bilişsel dönüşüm sürecinin eşsiz kanıtlarını sunuyor.
Geleceğe Miras Projesi kapsamında, kültür ve turizm bakanı kazıların 12 ay süreceğini açıkladı. Bu konuda neler söylemek istersiniz?
Arkeolojik kazıların çeşitli aşamaları vardır ve saha çalışmaları bu sürecin yalnızca bir parçasını oluşturur. Yani, kazı yoluyla elde ettiğiniz verilerin bilgiye dönüştürülmesi için laboratuvar ve değerlendirme süreçleri de devam eder ve bu yıl boyunca sürer. Bu sürecin nasıl organize edileceği, arkeolojik alanın özelliklerine, ekibin yeteneklerine ve projenin hedeflerine göre değişir. Örneğin, bir yapının restorasyonuna ara vermeden devam edilebilirken, belirli buluntu gruplarının değerlendirilmesi yıllar alabilir. Bazı bölgelerde ise çalışma hacmi daha azdır ve süreç daha hızlı tamamlanabilir. Dolayısıyla, bu durumu “12 ay boyunca sadece kazı yapılacak” şeklinde yorumlamak yanıltıcıdır.
‘ORTAK BİR HAFIZANIN ÜRÜNÜ’
Buradaki yaşam hakkında neler söyleyebilirsiniz?
12 bin yıl kadar önce bulunduğumuz bölgedeki iklim koşulları, mevcut duruma göre değişmeye başlar ve bu durum besin kaynakları açısından büyük bir zenginlik sağlar. Bunun sonucunda, insanların artık aynı yerde yıl boyunca yaşamaya başladığını gözlemliyoruz. İnsanlar, daha önce hiç olmadığı kadar kalabalık gruplar halinde bir arada yaşamaya başlıyor ve sosyal yapıları oldukça karmaşık hale geliyor. Bu toplumlar, başta ceylanlar olmak üzere sürü halindeki hayvanları kontrol altına alacak düzenekler kurarak, evcilleştirme yolunda önemli adımlar atıyorlar. Ayrıca, arpa ve buğday gibi tahıllar ile yabani fiğ, burçak, mercimek ve bezelye gibi baklagilleri ekip biçen toplumlar haline geliyorlar. Kazılar, bu türlerin evrimi ve insan müdahalesinin izlerini, kısacası bu sürecin tüm aşamalarını takip etmemize olanak sağlıyor. Tüm bunlara paralel olarak, insanın dönüşümünü izlemekteyiz. Hayvan ve insan figürlerini içeren, dikilitaşlara işlenmiş kabartmalar ve anıtsal toplanma alanları gibi kalıntılar, insanın teknolojik ve düşünsel gelişimini yansıtıyor. Bu süreçte açığa çıkardıklarımız, insanlık tarihinin önemli kanıtlarını oluşturuyor ve biz de bu tarihi mirasa tanıklık etmekten büyük mutluluk duyuyoruz.
‘EN KAPSAMLI PROJE’
Taş Tepeler Projesi’nin organizasyon yapısı hakkında neler söyleyebilirsiniz?
Şanlıurfa Neolitik Çağ Araştırmaları Projesi-Taş Tepeler, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından ulusal ve uluslararası düzeyde çeşitli kurum ve üniversitelerden ekiplerin iş birliğiyle 2021 yılında başlatıldı. Projedeki her bir araştırma, bağımsız çalışmalar niteliği taşıyor. Bu nedenle, yönetsel bir örgütlenme şemasından ziyade, proje bazlı ve organik bir yapı söz konusu. Her bir araştırma, ülke genelinde yürütülen diğer çalışmalara uygun yasa ve yönetmeliklere tabi. Tüm bu araştırmaları bir araya getiren çerçeve ise ortak bilimsel amaçlarla belirlenmiş durumda. Proje içindeki rolüm, bu bağımsız bilimsel çalışmaların koordinasyonunu sağlamak. Taş Tepeler Projesi, Cumhuriyet tarihinin en kapsamlı arkeoloji projelerinden biri olarak, sadece bilimsel hedeflerle bir araya gelmiş bir çalışmadır.