AYM Lideri Zühtü Arslan, “Bireysel müracaatın başarılı bir formda gelecek jenerasyonlarla aktarılmasının çok kıymetli bir kuralı var. O da ötekinin haklarını koruyacak, ötekiyle birlikte, farklılıklarıyla birlikte bir ortada yaşamamızı sağlayacak bir kültürel iklimin yerleşmesidir. Aslında öteki dediğimiz aynadaki yansımamız. Hepimiz bir diğerinin gözünde ötekiyiz” dedi.
Ankara’da AYM’de bugün “AYM’ye Ferdi Müracaatın 10. Yıl Dönümü Milletlerarası Sempozyumu” düzenlendi. Sempozyumun açılışını Zühtü Arslan yaptı. Arslan şöyle konuştu:
“Bireysel müracaatın 10’nuncu yılı hasebiyle düzenlediğimiz memleketler arası konferansa hepiniz güzel geldiniz. Bilindiği üzere anayasa yargısının varlık sebebi anayasal adaleti sağlamaktır. Anayasal adaleti sağlayan kurumlar da bu gayeyle ihdas edilmiş olan anayasa mahkemeleridir yahut anayasallık kontrolünü yapan yüksek mahkemelerdir. Anayasal adalet iki yolla sağlanmaya çalışıyor; birinci normların anayasaya uygunluğunu denetleyerek anayasa mahkemeleri bu işi yapıyor. İkinci de git gide yaygınlaşan bir kurum haline gelen ferdi müracaat ya da anayasa şikayeti yoluyla bu kontrol yapılıyor. Türkiye’de 10 yıl evvel bugün kişisel müracaat sistemi kabul edildi ve bir manada Anayasa Mahkemesi’nin anayasallık kontrol alanı genişletilmiş oldu. 10 yıl öncesine kadar anayasa Mahkemesi 1962’den bu yana kanunların ve kanun kararında kararnamelerin Anayasaya uygunluk kontrolünü yapan bir yüksek yargı organıydı fakat kişisel müracaatla birlikte artık temel hak ve özgürlüklere müdahale eden yasama organının işlerim dışında yürütme ve yargı organlarının süreçler de anayasallık kontrolünün konusu haline geldi. Bugün itibariyle Anayasa Mahkemesi’nin yaptığı kontrolün alanı hem yasama organın süreçlerini hem de yürütme ve yargı organlarının ve daha genel manada kamu gücü kullanan makamların iş ve süreçlerini kapsayacak formda genişletildi. Bu Türk hukuku bakımından, Türk anayasa sistemi bakımından, anayasa yargısı bakımından bir dönüm noktasıydı.
Bir kurumun birinci 10 yılı çok kıymetlidir. Kurumun artılarını, eksilerini, yerleşip yerleşmediği pahalandırmak için 10 yıllık müddet bize âlâ bir fikir verir. Bugün 10 yaşında bir çocuğun doğum gününü kutluyoruz. Bu 10 yıllık periyodun bugünü, dünü ve yarını ben genel sınırlarıyla kimi tespitler yapmak suretiyle değerlendirmeye çalışacağım. 10 yıl evvel bugün karmaşık hisler içindeydik.
‘Türk Hukuk Tarihi yazıldığında bu birinci 10 yıllık periyoda değerli bir kısım ayrılacağına inanıyorum’
Türkiye’de temel hak ve özgürlüklerin standardını yükseltecek, pratik manada da Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin önündeki müracaat sayısını ve ihlal sayısını azaltacak radikal bir adım atılmış, kişisel müracaat sistemini anayasal sisteme kazandırmıştı. Umutluyduk zira bu hukuk tarihinin en büyük ihtilallerinden birisiydi. Öbür yandan da dertliydik çünkü bir dizi bilinmez bizi bekliyordu. Bunların başında uzun yargılama üzere hukuk dünyamızın kronik sıkıntıları vardı. Bunun getireceği beklenen ağır iş yükü telaşa sebep oluyordu. 10 yıl evvel yaşadığımız bu hislerden umut, azim ve irade korkuya galebe çaldı ve bugün kişisel müracaatın uygun uygulama örneklerinden biri Türkiye’de yerleşti. Bu çok büyük bir muvaffakiyet. Türk hukuk tarihi yazıldığında bu birinci 10 yıllık periyoda kıymetli bir kısım ayrılacağına inanıyorum.
Türkiye’nin kronik birçok sıkıntısı ferdî müracaat yoluyla Anayasa Mahkemesi’nin önüne gelmiş ve Anayasa Mahkemesi bu süreç içerisinde bu kararla Türk hukuk sisteminin önünü açacak nitelikte tutumlar ortaya koymuştur. Bayanın soy ismi sıkıntısından kamu kurumlarında ve üniversitelerde baş örtüsü yasağına, vakıf mallarından mecburî din kültürü ve ahlak bilgisi derslerine, ferdî dataların ifşa edilmesinden gazetelere yönelik ilan ve reklam kesintisine kadar bir dizi alanda ihlaller tespit eden ve bunlara yönelik giderim sağlayan kararlar verilmiştir. Bu kararlardan hareketle ferdî müracaatın dönüştürücü tesirini kıymetlendirebiliriz. Bu etkiyi her şeyden ve her kurumdan evvel Anayasa Mahkemesi’nin üzerinde görüyoruz. Birincisi, kişisel müracaat Anayasa Mahkemesi’ni bir manada yalnızca soyut seviyede norm kontrolü yapan bir yüksek mahkeme olmaktan çıkarmış, toplumla temas eden, bireyin günlük hayatına dokunan ve toplumun somut problemlerini çözmeye çalışan bir Anayasa Mahkemesi’ne dönüştürmüştür.
Bireysel müracaat, dönüştürücü bir tesir ortaya koymuş anayasanın bütüncül bir biçimde yorumlanmasına fırsat sağlanmıştır. Anayasa Mahkemesi daha evvel yalnızca soyut seviyede anayasayı, önüne gelen bir kanunun anayasaya uygunluğunu denetlerken artık ferdî müracaat sayesinden somut olay ve olguları dikkate alarak bilhassa temel haklara ait anayasal normları yorumlamaya başlamıştır. Bu da beraberinde hak eksenli yaklaşımının kişisel müracaattan çıkıp norm kontrolünü de kapsayacak bir hal almasına sebep olmuştur. Son kertede kişisel müracaat Anayasa Mahkemesi’nin hem norm kontrolünde hem de somut ferdî müracaatlarda hak eksenli bir yaklaşımla kararlar vermesine vesile olmuştur.
‘Bireysel müracaat aslında toplumsal, siyasal ve ekonomik hayatımızı anayasallaştırmıştır’
Bireysel müracaat aslında toplumsal, siyasal ve ekonomik hayatımızı Anayasallaştırmıştır. Artık git gide artan oranda anayasa kararları kamu kurumları tarafından bilhassa Anayasa Mahkemesi dışındaki yargı organları tarafından kullanılmaya başlanmış, yorumlanmaya ve uygulanmaya başlamıştır. Bu anayasallaşma süreci ferdî müracaatın dönüştürücü tesirlerinden bir adedidir.
‘Acilen çözmemiz gerek bir adil yargılama problemimiz vardır’
Bireysel müracaatın 10 yılı kolay geçmemiştir. Bu süreçte 15 Temmuz 2016 tarihinde yaşanan darbe teşebbüsünün akabinde inanılmaz hal ilan edilmiş, Anayasa Mahkemesi’ne sayısı yüz binleri aşan kitlesel müracaatlar yapılmıştır. 23 Eylül 2012 tarihinden itibaren bugüne kadar Anayasa Mahkemesi’ne toplam 450 bin civarında ferdî müracaat yapılmıştır. Anayasa Mahkemesi bunlardan 327 binini karara bağlamıştır. Derdest olarak 123 bin kişisel müracaat bulunmaktadır. 10 yıllık periyotta Anayasa Mahkemesi yaklaşık 30 bin ihlal kararı vermiştir bunların yüzde 60’ından fazlası yalnızca makul müddette yargılanma hakkına ilişkindir. Uzun yargılama ihlallerine öbür adil yargılama hakkı ihlalleri de eklendiğinde toplam ihlal kararlarının yüzde 70’nin adil yargılanma hakkına ait olduğunu görüyoruz. Başta uzun yargılama sorunu olmak üzere ivedilikle çözmemiz gerek bir adil yargılama sıkıntımız vardır. Anayasa Mahkemesi ihlal kararlarında bu tahlilin nasıl olması gerektiğine dair tespitlerde bulunmakta yeri geldiğinde de tespit edilen yapısal sorunun tahlili için kararı yasama organına göndermektedir.
Anayasa Mahkemesi’nin önünde kişisel müracaat bakımından iki kıymetli sınama var. Birincisi ağır iş yükü, ikincisi de hak eksenli içtihat birikiminin sürdürülebilmesi sorunu. Son 6 ayda verilen üç karardan bahsedeceğim. Bunlar sahiden yapısal ve sistemik sorun tespit eden ve hukuk sisteminin bir formda reforme edilmesine yol açacak nitelikteki kararlar. Birinci dünkü Resmi Gazete’de yer alan Atilla Müellif kararı. Bu kararda Anayasa Mahkemesi Türkiye’nin çok değerli bir sorunu olan Kararın Açıklanmasının Geri Bırakılması Kurumunu ele aldı. Dedi ki bu kurumda bir kadro yapısal sıkıntılar var. Anayasa Mahkemesi’nin birinci elden HAGB ile sonuçlanan müracaatlara bakması üzere ferdî müracaatın ikincilliği unsuruyla bağdaşmayan sonuca yol açmaktadır.
Basın İlan Kurumu kararını anımsattı
İkinci karar, uzun yargılamalar ait karar, Nevriye Kuruç kararı. Sonuçları bakımdan en değerli kararlardan bir tanesi. Mahkememiz şunu tespit etti, Türkiye’de uzun yargılama şikayetlerini götürebileceğiniz ve tesirli bir biçimde denetleyebileceğiniz bir idari yada yargısal bir yol yok. Yargılanmam çok uzun sürdü diyen her birey direkt Anayasa Mahkemesi’ne geliyor. Buna ait bir tesirli yol oluşturmak zorundayız. Üçünü karar, basın özgürlüğü, söz özgürlüğü açısında çok kıymetli bir karar. Yenigün Haber Ajansı ve öbürleri kararı. Anayasa Mahkemesi bu kararda birtakım haberlerden yahut köşe yazılarından ötürü Basın İlan Kurumu tarafından ilan ya da reklam kesilmesine karar verilmesi sonucu bir yapısal sorun tespit etti. Yasama sürecinden kaynaklı bir ihlal tespit ederek kararının bir örneğini TBMM’ye gönderdi Anayasa Mahkemesi ve bir yıl içerisinde bu sorunun çözülmesini talep etti.
Birincisi ferdi müracaatın mahiyetini bilhassa ikincillik boyutunu hepimizin çok âlâ anlaması ve uygulaması gerekir. Kişisel müracaat Türkiye’nin bütün problemlerinin, temel haklara ait bütün meselelerin Anayasa Mahkemesi tarafından birinci elden çözülebileceği bir hak arama yolu değildir, kişisel müracaat ikinci nitelikte bir hak arama yoludur. Asıl ihlal tespitini yapması gereken derece mahkemeleridir, genel manada kamu makamlarıdır. İkinci konu, ferdi müracaatın objektif tesirinin çok düzgün anlaşılması ve uygulanması gerekiyor. Anayasa Mahkemesi daima söylediğim üzere ferdî müracaattan tek tek sivrisinekleri öldürmek suretiyle bir çaba yürütemez. Yapılması gereken hak ihlaline sebep olan bataklığın kurutulmasıdır. Bunun için de ferdî müracaatın objektif tesirinin kamu kurumları tarafından çok güzel anlaşılması ve uygulanması gerekir.
‘Ötekiyle birlikte yaşamamızı sağlayacak bir kültürel iklimin yerleşmesi’
Bireysel müracaatın başarılı bir formda gelecek jenerasyonlarla aktarılmasının çok değerli bir kaidesi var. O da ötekinin haklarını koruyacak, ötekiyle birlikte, farklılıklarıyla birlikte bir ortada yaşamamızı sağlayacak bir kültürel iklimin yerleşmesidir. Bu kültürel iklimin yerleşmesi ötekinin ontolojik varlığının kabul edilmesine bağlıdır. Aslında öteki dediğimiz aynadaki yansımamız. Hepimiz bir oburunun gözünde ötekiyiz. O yüzden insan hakları bu açıdan bakıldığında ötekinin haklarıdır. Münasebetiyle farklılıklarımızla birlikte yaşama kültürü geliştikçe ve empati, müsamaha ve uzlaşma üzere kıymetler hayata geçtikçe bir hak arama yolu olarak ferdî müracaatın etkililiği ve muvaffakiyet talihi da aratacaktır. Esasen ötekine yönelik empati ve hürmet bu coğrafyanın köklerinde sağlam bir formda yer almaktadır.”